Qəbələ rayonu Azərbaycanın şimal-qərb hissəsində, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunun tərkibində yerləşən, Qutqaşın köhnə adı ilə də bilinən, Azərbaycanın 63 rayonundan biri. 8 sentyabr 1930-cu ildə Azərbaycan Respublikasının inzibati rayonlarından biri kimi yaradılmışdır. Qərbdən Oğuz, şimaldan Rusiya və Qusar, şərqdən Quba, İsmayıllı, cənubdan isə Yevlax və Göyçay rayonları ilə həmsərhəddir. Mərkəzi Qəbələ şəhəridir. Qəbələ-Bakı 225 km-dir.
Toponimika
Qəbələ şəhəri Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu torpaqların adı çəkiləndə ilk öncə qədim Qafqaz Albaniyasının 900 illik bir dövrdə paytaxtı olmuş qədim Qəbələ şəhəri və onun bu günə gəlib çatmış möhtəşəm qala divarları xatırlanır.
Böyük Plini yazırdı ki, Kabalaka Albaniyanın əsas şəhəri olmuşdur. Mənbələrdə Qəbələ adı Vostani-Martspan (Mərzban paytaxtı) adlandırılan Kavaqak kimi də çəkilir.
Paytaxtın VI əsrdə Partava (müasir Bərdə) köçürülməsinə qədər Qafqaz Albaniyasının əsas şəhəri Qəbələ olmuşdur. Alazan və Samur çayları arasındakı bölgə olan Xabala da müasir Qəbələnin adı ilə əlaqəlidir. Rayonun adı VII əsrdə Musa Kalankatlının yazılı mənbələrində Kavalaka kimi adı çəkilmişdir.
VIII əsrdə Gevond Kaqada Ostani Mərzpan adının da Qəbələnin keçmiş adlarından birini olduğunu vurğulayır.
Rayonun adı 7 fevral 1991-ci ilə qədər Qutqaşın, həmin tarixdən isə rayonun qədim adı bərpa edilərək Qəbələ adlandırılmışdır. Lakin köhnə ad yerli sakinlər arasında hələ də istifadə olunur.
Tarixi
1959-cu ildən bu günədək möhtəşəm qala divarlarının xarabaları qalan Çuxur Qəbələ kəndinin (keçmiş Qutqaşen (indiki Qəbələ) rayonu) həndəvərində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində antik dövrə aid qədim Qəbələ şəhər yeri aşkara çıxarılmışdır.
Qəbələnin xarabalıqları orta əsrlər şəhər yerindən 2 km cənub-şərqdə, Çuxur Qəbələ kəndinin yaxınlığında, Qafqaz dağlarının ətəklərində, Qaraçay və Covurluçay arasındakı geniş təpədədir. Hər tərəfdən qala divarları və bürclərlə əhatə olunmuş iki böyük hissədən – Səlbir və yerli əhalinin Govurqala adlandırdığı qaladan ibarətdir. Onlardan şərqdə, Covurluçayla, Qoçalançay arasındakı geniş düzənlikdə məbəd yeri nekropolu və tikinti qalıqları vardır. Ən yaxın keçidlər olan Savalanda və Avalanda (yaxud Ağvanda) istehkamlar və bürclər tikilmişdi. Səlbirin qala divarları, dördkünc və yarımdairəvi bürcləri daha çox dağılmışdır. Divarlardakı və bürclər-dəki mazğallar düzbucaqh formasındadır. Şimal və qərb hissələrdə darvaza yerlərinin qalıqları durur. Səlbirin ərazisindən, ümumiyyətlə, bütün şəhəri dövrələyən dərin xəndəklə ayrılan Qala hissəsində divarlar, bürc və darvaza yerləri daha yaxşı qalmışdır. Qalanın cənub tərəfində hündürlüyü təxminən 7–8 m, diametri 5–6 m olan dairəvi və yarımdairəvi bürclər vardır. Hücum təhlükəsi zamanı xəndək su ilə doldurulurdu. Divarlar və bürclər çiy kərpicdən, çaydaşlarından və əhəng məhlulundan istifadə edilməklə bişmiş kərpicdən hörülmüşdür. Şəhər istehkamlarının bünövrəsini qoyulmasında iri yonulmuş yerli tuf daşlarından istifadə olunmuşdur.
V əsrdə yepiskopun iqamətgahı Qəbələdə yerləşirdi. Musa Kalankatlı 498-ci ildə Aquen şəhərində çağırılmış məclisdə qəbul edilmiş kanon qanunların altındakı imzalardan danışarkən hökmdar Vaçaqandan və Partav arxiyepiskopundan sonra qəbələ (Kapala) yepiskopu Manasenin imzasının durduğunu bildirir. Həmin müəllif VII əsrdə xalkedonit katolikos Nerseslə əlaqədar hadisələrdən bəhs edərkən ondan ayrılmış Kapalak yepiskopu İoannın adını çəkir. Məclis iştirakçılarının imzaları arasında da Albaniya katolikosundan sonra ikinci yerdə həmin Kapalak katolikosu İoannın imzası dururdu.
I–V əsrlərdə Qəbələ alban Arşakiləri sülaləsi hökmdarlarının iqamətgahı idi. Lakin V əsrdən o, Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanlann iqamətgahına çevrildi. VI əsrdə xəzərlərin basqınları ilə əlaqədar mərzbanların iqamətgahı Partava köçürüldü. Qəbələ 737-ci ildə ərəblər tərəfindən işğal edilənədək xəzər torpaqlarının tərkibinə daxil idi.
Qəbələ rayonu indiki rayon mərkəzindən 20 km cənub-qərbdə yerləşən IX əsrdə Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş Qədim Qəbələ şəhərinin adını daşıyır. Qədim Qəbələ dünyanın Babil, Troya, Pompey kimi qədim və məşhur şəhərlərilə müqayisə ediləcək dərəcədə mühüm, siyasi-iqtisadi və ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur.
1959-cu ildən müntəzəm qazıntı aparan Qəbələ arxeoloji ekspedisiyası şəhərin daha qədim və böyük hissəsini aşkara çıxardı və buranın e.ə. IV – b.e. I əsrlərinə aid olduğunu müəyyənləşdirdi. Müxtəlif tarixi hadisələrlə əlaqədar şəhər bir neçə dəfə dağıntılara məruz qalmışdır. Eramızdan əvvəl 60-cı illərdə Roma qoşunları Albaniyaya hücum etsələr də, Qəbələni işğal edə bilməmişlər. Sasanilər dövründə Qəbələ çox böyük ticarət və sənətkarlıq mərkəzi olmuşdur. Xilafət dövründə də Qəbələ ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi əhəmiyyətini qoruyub saxlamışdır. XIII əsrdə monqolların hücumu zamanı Qəbələ tənəzzülə uğrasa da, sonralar yenidən dirçəlmişdi.
XVIII əsrin ortalarında Qəbələ öz əvvəlki əzəmət və əhəmiyyətini itirmiş, əhali tədricən buradan köçmüşdür. Bu vaxt Qəbələ ərazisində kiçik feodal dövləti olan Qəbələ sultanlığı yaradılmışdır. Qəbələ sultanlığı XVIII əsrin ortalarında mahal kimi Şəki xanlığının tərkibinə daxil olmuş, Şəki xanlarının təyin etdiyi naiblər tərəfindən idarə edilmişdir. Şəki xanlığının süqutundan sonra Qutqaşen mahal kimi Şəki qəzasının tərkibinə daxil olmuşdur. 8 sentyabr 1930-cu ildə Azərbaycan Respublkiasının İnzibati rayonlarından biri kimi Qutqaşen rayonu yaradılmışdır. Qəbələ ərazisi 4 yanvar 1963-cü ildə Ağdaş rayonunun tərkibinə qatılmış, 17 yanvar 1964-cü ildən yenidən ayrıldıqda inzibati rayona çevrilmişdir. Rayonun adı 7 fevral 1991-ci ilə qədər Qutqaşen, həmin tarixdən isə rayonun qədim adı bərpa edilərək Qəbələ adlandırılmışdır.
Qəbələ qədim dövrdə
Qəbələ və onun ətrafındakı ərazilərdə aşkar olunmuş ən qədim tapıntılar eramızdan əvvəlki III minilliyə- tarixdə ilk tunc dövrü kimi tanınan dövrə aiddir. Bu dövrə aid yaşayış izləri Çaqqallı sahəsində tapılmışdır. Şəhər və ətrafında Tunc Dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid kurqan qəbirlər vardır. Qəbirlərdə insan sümükləri ilə yanaşı müxtəlif məişət əşyalarına da rast gəlinir. Bu da insanların dini inancından irəli gəlirdi. Dəmirin kəşf olunmasının ardınca əhali sıxlığı da sürətlə artmışdır.
Bu dövrün maddi tapıntıları Saleh Qazıyev tərəfindən araşdırılmışdır.
Eramızdan əvvəl 331–321 ci ildə Makedoniyalı İsgəndərin İmperiyasının zəifləməsinin ardınca Şimali Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası dövləti yaranır və onun mərkəz şəhəri və paytaxtı Kabalaka (Qəbələ) şəhəri olur.
1926-cı ildə bu ərazidə o dövrə aid olan torpaq qəbirlər tapılmışdır. Tapıntı Nic-Abdallı ərazisində “Yaloylutəpə” adı yerdən tapılmışdır. Bu tipli qəbirlər Gürcüstan ərazisindən də tapılmışdır.
Qəbələ şəhəri haqqında ilk yazılı məlumatı eramızın I əsrində yaşamış Roma alimi Böyük Piliniy vermişdir. O özünün ensiklopedik “Təbii Tarix” əsərində yazmışdır: “Azərbaycanda əsas şəhər Kabalakadır”
Eramızın II əsrində yaşamış yunan alimi Ptolomey Albaniyanın 29 yaşayış məntəqəsinin adını çəkir. Bunlardan biri də Xabaladır. Burada adı çəkilən Xabala ilə Piliniyin qeyd etdiyi Kabalaka eyni isimlərdir.
Ərməniyyə mənbələrində Kapalak, ərəb-fars mənbələrində isə Qəbala kimi də adlandırılmışdır. Bu adlar sonrakı yazılarda Kəvələk, Qabala-Savar və nəhayət Qəbələ şəklində qeyd edilmişdir.
Ərəb coğrafiyaşünası və tarixçisi Bəlazuri Qəbələni “Xəzər” kimi göstərmişdir. Bu da Xəzər tayfalarının Şimali zərbaycana gəlməsi və burada məskumlaşması ilə əlaqədər olmuşdur.
Fars mənbələrində həm də bu şəhərin Sasani şahı Qubad (488–531) tərəfindən salındığı göstərilir. Ancaq Qəbələ şəhərinin Albaniyanın ilk paytaxtı olması bu iddianı yalanlayır. Ancaq Qubadın dövründə Şəhər mədəni-ticari sahədə inkişaf etmişdi.
Qəbələ şəhərinin qədim dövr və ilk orta əsrlər dövrü tarixi Qədim Qəbələ şəhəri ərazisində aparılmış araşdırmalarla öyrənilmişdir.
Qəbələ şəhər xarabalığı Azərbaycanın Qəbələ rayonunun Çuxur-Qəbələ kəndindən 1 km Şərqdə, Qaraçay (Çuxur Qəbələ çayı) ilə Covurlu çay (Qala çayı) arasındakı yüksəklikdə yerləşir. 1959-cu ildə çəkilən topoqrafik plana görə, şəhərin xarabalığı 25 hektardır. Vaxtilə süni çəkilmiş bir müdafiə xarakterli xəndək şəhər xarabalığını iki hissəyə ayırır. Yerli əhali xəndəkdən Şimal tərəfdəki hissəni “Səlbir”, xəndəkdən cənub tərəfdəki hissəni isə “Qala” adlandırır. Hər iki hissə bəzən “Səlbir”, “Govur-qala”, bəzən də şəhərin təkcə “Qala” hissəsi “Govur-qala” adlandırılır. 1959-cu ildən Qəbələ şəhər xarabalığından 3–4 km Şərqdə, yerli əhali tərəfindən “Güllü qoruq” və ya “Çaqqallı” talası adlandırılan yerdə qədim Qəbələnin məbəd yeri və bazar meydanının yerləşdiyi güman edilən üçüncü bir sahəsi, daha sonralar Kamaltəpə və Bayır şəhər hissələri aşkar edilmişdir. Ümumiyyətlə Qəbələ şəhər xarabalığı öz tarixi coğrafiyasına görə hələlik Səlbir, Güllü qoruq (Çaqqallı talası), Kamaltəpə və Bayır şəhər adlı arxeoloji abidələr kompleksindən ibarətdir.
Səlbir
Qəbələnin Səlbir hissəsi, şəhərin e. ə. III-eramzın XII əsrinədək olan dövrünü əhatə etməklə, onun ən mühüm və qədim hissəsini təşkil etmişdir. Səlbirin ümumi sahəsi 12 hektardan bir az artıqdır. Topoqrafik quruluşuna görə qərb-şərq tərəfi hündür, mərkəz və şimal-qərb hissələri isə çökəkdir. Səlbirdə şəhərin qala divarları yaxşı qalmamışdır. Lakin torpaq altında qalan bürc və divar qalıqları açıq-aşkar bilinir. Arxeoloji tədqiqatlara və yerüstü müşahidələrə əsasən Səlbirdə qala divarının ümumi uzunluğu şimal tərəfdə təxminən 410 m, qərbdə 448 m, şərqdə 357 m, perimetri isə 1425 metirdir. Burada 10 bürc yeri müəyyənləşdirilmişdir. Səlbirdə iki böyük və bir kiçik darvaza yeri vardır. Böyük darvaza yerlərindən biri qalanın Şimal tərəfində, digəri cənub-qərb küncündə, kiçik darvaza yeri isə qərb tərəfindədir.
Ərazinin Şimal ətəyi təxminən 30 m dərinlikdə geniş sahəli dərədir. Dərənin Şərq tərəfi Covurlu çayın, Qərb tərfi isə Qaraçayın yataqları ilə əlaqələnir. Onun dibi isə təbii qaynama bulaqlarla zəngindir. Bu bulaqlar bir-biri ilə əlaqələnən təbii xırda göllər əmələ gətirir. Bu da şəhərin Şimal tərəfinin hərbi mövqeyini daha da möhkəmlətmişdir. Bundan əlavə, Şimal tərəfdə qala divarı ilə dərə arasında 5 m-dən artıq endə torpaq sahəsi vardır. Həmin sahə qala divarı tikilən zaman qazılaraq hamarlanmışdır. Onun çox hissəsi sırf müdafiə xəndəyi xarakteri daşıyır. Həmin sahə əslində həm qala divarının erroziyaya uğramasının qarşısını almış, həm də əlavə maneə məqsədi daşımışdır. Belə bir hal Səlbirin Qərb qala divarı ilə Qaraçay dərəsinin arasında, ancaq kiçik darvaza yerinin sağ-sol tərəflərində də mövcuddur. Burada dərə ilə qala divarları arasında təxminən 30 m uzunluğunda süni müdafiə xəndəyi vardır. Əgər Qaraçay ümumiyyətlə Qərb qala divarlarının strateji mövqeyini möhkəmlətmişdirsə, həmin xəndək, əlavə olaraq, kiçik darvazaya qalxan yolun müdafiəsi üçün xüsusi hərbi əhəmiyyət daşımışdır.
Səlbirin Şərq tərəfinin çox hissəsini Covurlu çay yuyub dağıtmışdır. Ona görə də tədqiqatçılar onun Şərq tərəfinin əvvəlki vəziyyəti haqqında bəhs etmirlər.
Səlbirlə Qala arasındakı xəndək barədə hələ XV əsrə aid türk mənbəsi olan “Şücaətnamə”də də məlumat verilir. Həmin xəndək Səlbirin Cənub qala divarını Qalanın Şimal qala divarı ilə sərhədləndirir. Onun uzunluğu 273 m olub, Səlbir ilə Qalanın Qərb və Şərq qurtaracaqlarında tamamlanır. Şərq tərəfdə xəndəyin indiki dərinliyi 16–20 m, eni 30 m-dək, Qərbdə dərinlik 20–24 m, eni isə təxminən 30 m-dir. Xəndəyin qurtaracaqları Qaraçay və Covurlu çayın dağıntılarına məruz qalmışdır. S. M. Qazıyev qeyd edir ki, şəhərin Səlbir hissəsi Qala hissəsinə nisbətən daha qədimdir. O, Səlbirin alt yaşayış qatından əldə edilən arxeoloji materialların- sərnic, dolça (tay qulp), sütdan, vaz və s. kimi cəhrayı və qara rəngli qabların Yaloylutəpə mədəniyyətinin səciyyəvi materialları ilə müqayisəsinə, həmçinin Səlbirdən I əsrdə Qotarsın adına kəsilmiş gümüş pulun tapılmasına əsasən, burada nəinki eramızın əvvəllərində hətta e. ə. I əsrdə də yaşayış olduğunu söyləmişdir.
1974-cü ildə Səlbirdə şəhərin Qərb qala divarının 35 m uzunluqda (eni 2, 4 m) bünövrəsi və bir möhtəşəm qala bürcü torpaq altından çıxarılmışdır. Kvadrat formada tikilən (10*10 m) və hazırda qalığının hündürlüyü 14 m olan bu bürc, Azərbaycan ərazisində aşkar olunmuş ilk tapıntı kimi olduqca qiymətlidir.
1975-ci ildə içərisi təmizlənən zaman şəhər tərəfdən bürcə daxil olmaq üçün giriş yeri və bürcün ən qədim divar qalığı aşkar olunmuşdur. Onun giriş yeri və içərisindən, şəhərin qədim dövrünə aid edilən cəhrayı və saxsı rəngli qab qırıqları tapılmışdır. Bu bürc plan və quruluşuna görə, Güney Azərbaycanda Həsənli təpəsində aşkar olunan və e. ə. IX əsrə aid edilən qala divarının bürclərilə müqayisə edilə bilər.
İ. Əliyev qeyd edir ki, Səlbirdə aşkar edilən bürcün, qədim dövr qala bürcləri formasında tikilməsinə, həmçinin giriş yeri və içərisində tapılan saxsı qab qırıqlarının qədi dövr saxsı qab qırıqlarına oxşamasına əsasən demək olar ki, şəhərin Səlbir hissəsində qala divarlarının bünövrəsi təxminən e. ə. I əsrdə qoyulmuşdur. Bu arxeoloji dəlil, I əsrdə Qafqaz Albaniyasının əsas şəhəri olan Qəbələnin, möhkəmləndirilmiş şəhər (Oppidum) olması haqqında məlumat verən Roma tarixçisi Qay Plini Sekunda haqq qazandırır.
Səlbirdən tapılan kirəmitlər iki növdür : müstəvi və nov şəkilli. Müstəvi kirəmitlərin uzunluğu 67 sm, eni bir başda 45, digər başda isə 36 sm-dir. Nov şəkilli kirəmitlər yan-yana düzülən müstəvi kirəmitlərin birləşdirilməsində istifadə edilmişdir. Belə kirəmitlərin ağırlığı 12–15 kq-a qədərdir. Bu dəlil şəhərin qədim binalarının çox davamlı olmasına və Qafqaz Albanlarının yüksək tikinti mədəniyyətinə yiyələnmələrinə sübutdur.
Səlbirdən şəhərin qədim dövrünə aid tapılan arxeoloji materialların əsas hissəsini saxsı qablar təşkil edir. Bunlar sərnic, dolça, qısaboğaz novçalı bardaq, köplər və s. tipli saxsı qabların hissələridir. Tapılan qabların bəzilərinin ağzının kənarında yunan və ya Roma yazılarının ayrı-ayrı hərflərinə oxşayan işarələr vardır. Qeyd edilən saxsı qabların tam oxşarları ilk dəfə Qəbələ ətrafında, yəni Yaloylutəpə abidəsindən tapılmışdır. Tədqiqatçılar onları Yaloylutəpə mədəniyyətinin ən səciyyəvi saxsı qabları hesab etməklə e. ə. III–I əsrlərə aid edilmişdir.
Son vaxtlar Səlbirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı da şəhərin xüsusilə qədim dövrünə aid xeyli material əldə edilmişdir.
Səlbirdə mədəni təbəqənin qalınlığı 2, 3–3 metr kimi qiymətləndirilir və bu mədəni təbəqə üç tarixi dövrə bölünür. Birinci (alt) təbəqə e. ə. III–I əsr, ikinci (orta) təbəqə IV–VIII, nəhayət üçüncü (üst) təbəqə IX–XII əsrləri əhatə edir. Bu təbəqələrdən tapılan zəngin arxeoloji materiallar, Səlbirdə 1500 ildən artıq fasiləsiz şəhər həyatının olduğunu söyləməyə imkan verir.
Qala (Govurqala)
Qəbələ şəhər xarabalığını iki hissəyə ayıran xəndəyin Cənub tərəfini yerli əhali Qala, yaxud da Govur qala adlandırır. Qəbələnin qala hissəsi təxminən VI əsrdən başlayaraq XVIII əsrin ortalarınadək olan bir dövrü əhatə etməklə, əsasən orta əsr şəhəri olmuşdur. Onun ümumi sahəsi hal-hazırda 13 hektara qədərdir. Səlbirdə olduğu kimi, Qalanın ərazisi də topoqrafik quruluşuna görə mürəkkəb xarakterə malikdir. Belə ki, Qərb tərəfdə yarıdan çox hissəsi yüksəklikdir, son dövrlərin tikintiləri onun ərazisində bəzi çökəkliklər və qabarmalar yaratmışdır.
Qalanın Cənub tərəfinin divar və bürcləri yerüstü vəziyyətdə yaxşı qalmışdır. Burada yarımdairəvi vəziyyətdə inşa edilmiş dörd əzəmətli bürc və bürcləri birləşdirən divarlar dövrümüzə kimi çatmışdır. Bürc və divarların yuxarı hissəsi tamamilə dağılmışdır. Qərb tərəfdəki bürc şərti olaraq birinci bürc hesab edilir. Onun Qərb tərəfi çox dağılmışdır. Qalığının hündürlüyü 10, 7 metrdir. Sonra ikinci bürc gəlir k, onun da hündürlüyü 11, 3 metrdir. İçərisi dairəvi şəkildə boşdur. Boşluğun diametri yuxarı hissədə 6, 8 metrdir. Hündürlüyü 14 metr olan üçüncü bürcün içərisinin diametri orta hesabla 7 m, divarının qalınlığı 5 metrdir. Bu bürcün alt cərgələrində kirəc məhlulu ilə iri yonma yumşaq (şirim) daşdan hörülmüş 8 cərgə daş divar yaxşı bilinir. Elə buna əsasən Qalanın Cənub tərəfindəki bürc və divarların da alt cərgələrinin iri yonma daşdan hörüldüyünü söyləmək olar. Dördüncü bürc, Qalanın Cənub divarının Şərq qurtaracağındadır. O, təxminən ortadan qopub Cənuba tərəf aşmışdır.
İkinci və üçüncü bürclərnisbətən yaxşı vəziyyətdədir. Bürc və qala divarlarının yuxarı hissəsi bişmiş kərpicdən kirəc məlulu ilə hörülmüşdür. İkinci və üçüncü bürclərin arası darvaza olmuşdur. Şəhərin Qala hissəsinin əsas giriş yolu buradan keçmişdir. Şəhərə qalxan ikinci yol isə Qalanın Şimal-Qərb tərəfindəki yoxşula gedirmiş. Əslində buradan Qalaya daha rahat qalxmaq olur. Bu yol yerinin qarşısında divar qalığının olmamasını və enişin ətəyindəki bulağı nəzərə alaran tədqiqatçılar buranı ikinci darvaza yeri hesab edirlər.
Covurlu çay Səlbirə nisbətən Qalanın Şərq tərəfini çox dağıtmışdır. Onun uçurum şəklində olan indiki görünüşündən aydın olur ki, vaxtilə möhkəm strateji mövqeyə malik idi. Qərb tərəfdən axan Qara çay, Səlbirdə olduğu kimi, Qalanın da Qərb tərəfini əlçatmaz istehkama çevirmişdir. Səlbir ilə Qalanın arasından keçən süni müdafiə xəndəyinə gəldikdə isə bi xəndək sonralar Qalanın Şimal tərəfdən üdafiəsi işində əlavə istehkam məqsədi daşımışdır. Bəzi alimlərin ehtimalına görə Qalada həyat başlanandan sonra xəndəyin üstündən Səlbir ilə Qalanı birləşdirən açılıb-bağlanan körpü olmuşdur.
Qəbələnin Qala hissəsinin arxeoloji tədqiqinə 1926-cı ildə başlanılmışdır. Bu zaman ciddi arxeoloji axtarış və kəşfiyyat xarakterli qazıntı işləri görülmüş və bir əsas məsələ -Qəbələ şəhər xarabalığının harada yerləşməsi məsələsi öz həllini tapmışdır. Bunula da Qəbələ şəhərinin harada yerləşməsi haqqındakı xırda yalnışlıqlara son qoyulmuşdur. Qalada geniş arxeoloji qazıntı işləri 1960-cı ildən başlamışdır. Burada 5 m qalınlığında üç mədəni təbəqənin olduğu aydınlaşdırılmışdır. Belə ki, yer səthindən 2, 5–5 metr dərinliyədək olan alt qat birinci, 0, 7 m dərinlikdən 2, 5 m dərinliyədək olan orta qat ikinci, 0, 7 m dərinliyədək olan üst qat birinci mədəni təbəqə hesab edilir.
Qazıntı zamanı mədəni təbəqələrdən çoxlu divar və döşəmə qalıqları. saxsı tünglərlə çəkilmiş su kəmərləri, ocaqlar, təndirlər, dulus kürələri, həmçinin çoxlu miqdarda şirsiz, şirli qablar şüşə, metal, sümük, daş əşyalar, mis pullar və s. maddi-mədəniyyət qalıqları tapılmışdır.
Mədəni təbəqənin orta qatı üst və alt qatlara nisbətən daha zəngin material vermişdir. Dərbənd məliyi Müzəffər ibn Məhəmmədə (XII sər), Atabəy Əbu Bəkrə (1191–1210 ), həmçinin XIII–XIV əsrlərə aid digər pullara əsasən Qalanın orta yaşayış qatı təxminən XI–XIV əsrlərə aiddir. Alt təbəqənin maddi-mədəniyyət qalıqları isə əsasən VIII–X əsrlərə aid ərəb pulları ilə müşayiət edilmişdir. Sonrakı arxeoloji qazıntılar da mühüm nəticələr vermişdir və aydınlaşdırılmışdır ki, alt təbəqə özü üç təbəqəyə bölünür və ümumiyyətlə Qalada üç yox, dörd mədəni təbəqə vardır. Məlum olmuşdur ki, mədəni təbəqənin 4 m dərinliyindən sonra şirli saxsı qablar getdikcə azalmış və yoxa çıxmışdır. Əslində şirli saxsı qablar verməyən orta əsr abidələri yeni bir tarixi dövrlə səciyyələnir.
Kamaltəpə
Şəhərin Qala hissəsinin Cənub darvazası qarşısında yerləşən təbii təpəlik yerli əhali tərəfindən Kamaltəpə adlandırılmışdır. Kamaltəpə sözü şəxs adına bağlıdır. Vaxtilə Kamal adlı bir yerli sakin burada təsərrüfat işləri ilə məşğul olduğu üçün təpə onuun adı ilə adlandırılmşdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu təpəlik barədə Əl-Müqəddəsinin məlumatı diqqəti cəlb etmişdir:
“Qəbələ möhkəmləndirilmiş şəhərdir, çay onun divarlarının arxasından axır. Cümə məscidi şəhərdən kənarda , bir təpənin üstündə yerləşir. “
Bu məlumatda əvvəla şəhərdən kənarda təpəliyin olası qeyd edilir. Sonra şəhərin ən böyük ictimai binası Cümə məscidinin məhz həmin təpənin üstündə yerləşməsi göstərilir. Hal hazırda qala divarlarından kənarda Kamaltəpədən başqa təpə yoxdur. Bu fakt Kamaltəpənin məhz Əl-Müqəddəsinin qeyd etdiyi təpəlik olduğunu düşünməyə imkan verir.
Kamaltəpə əslində üç hissədən ibarətdir. Müdafiə xəndəyini xatırladan çökəkliklər bu hissələri bir-birindən ayırır. Kamaltəpəyə qalxmaq üçün Şimal və Cənub tərəfdən yol yerləri var.
1977-ci ildə təsərrüfat işləri zamanı Kamaltəpənin üst qatı dağıdılmışdır. Bu zaman burada kvadrta formalı bişmiş kərpicdən qurulmuş müsəlman qəbirləri, iri ölçülü yonma puc (şirim) daşdan kirəc məhlulu ilə hörülmüş böyük bir tikintinin divar qalığı və çoxlu inşaat materialı töküntüləri üzə çıxarılmışdır. İ. Əliyev qeyd edir ki, Kamaltəpədən tapılan arxeolji materialları Əl-Müqəddəsi nin verdiyi məlumatla müqəyisə etsək onda deyə bilərik ki, orta əsrlərdə Qəbələnnin Cümə məscidi məhz Kamaltəpənin üstündə yerləşmişdir.
Bayır şəhər
1977-ci ildə Kamaltəpənin Cənub ətəyi meşə örtüyündən təmizlənən zaman, buradan da yaşayış yeri xarabalığı üzə çıxmışdır. Bu xarabalıq təxminən 10 hektarlıq bir ərazini əhatə edir. Onun Şimal kənarında Kamaltəpə və Qalanın Cənub divarları yerləşir. Qərb tərəfdən axan Qaraçay isə yüşüyış yerinin xeyli hissəini yuyub aparmışdır. Cənub tərəfdən Kamaltəpəyə qalxan köhnə yol yeri də var. Yeni aşkar edilən yaşayış yeri xarabalığı, Qalanın Cənub divarından bayır tərəfdə yerəşdiyi üçün onu şərti olaraq Bayır şəhər adlandırırlar. XIX əsrn 40-cı illərində Qəbələ şəhər xarabalığını nəzərdən keçirən A. Yanovski Bayır şəhər abidəsi üçün elmi əhəmiyyəti olan şifahi məlumat toplaya bilmişdir. Onun əldə etdiyi məlumata görə, şəhər xarabalığa çevriləndən sonra Qalanın Cənub ətəyində (yerli əhalinin dili ilə desək Çuxurda) yaşayış davam edirdi. O zaman artıq əhali bu yeri Qəbələ deyil, yerin təbii-coğrafi quruluşuna görə Çuxur-Qəbələ adlandırırdı. Sonralar Qaraçay vaxtaşırı sel gətirdiyindən əhali bu yeri tərk edərək indiki Çuxur-Qəbələ kəndinin yerinə köç etmişdir. Yuxarıda qeyd edilənlərdən sonra demək olar ki, Bayır şəhər orta əsr Qəbələsinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Bayır şəhərdə arxeolojiqazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, burada evlər cərgə üsulu ilə tikilmişdir. Məlum məsələdir ki, kənd evləri belə sıx tikilə bilməz. Bu arxeoloji dəlil həmin abidənin şəhər tipli yaşayış yeri olduğunu söyləməyə imkan verir.
Güllü qoruq (Çaqqallı)
Qəbələ şəhər xarabalığından 3–4 km Şərqdə yerləşir. Onun Şimal tərəfini indiki Tola kəndi ilə qoruq arasındakı meşəlik, Cənub tərəfini isə süni torpaq sədd və böyük bir əkin sahəsi, Qərb tərəfini Covurlu çay, Şərq tərəfini Qocalan çay sərhədləndirir. Covurlu çay Güllü qoruq ilə Qəbələ şəhər xarabalığı arasında təxminən 2 km enində eyni adlı dərədən axır.
İndiki zamanda Güllü qoruq 50 hektaradək sahəsi olan əkin yeridir. Əkin sahəsinə çevrilməzdən əvvəl burada yastı təpələr, qədim qəbristanlıq, pir yerləri və həddindən artıq cırlaşmış qızılgül kolları olmuşdur. Məhz qızılgül kollarına görə yerli əhali buranın bir hissəsini Güllü qoruq adlandırmışdır. Bu qoruq yararlı əkin sahəsinə çevrildikdən sonra kəsəyənlə qidalanmaq üçün bura çoxlu çaqqal gəldiyinə görə yerli əhali buranı eyni zamanda Çaqqallı tala da adlandırmağa başlamışdı. 1959-u ildə Güllü qoruqda təsərrüfat işləri zamanı buradakı yastı təpəlrdən biri dağıdılmışdır. Təpəliyin altından üzə çıxabğn çoxlu miqdarda kirəmit qırıqlar və daş sütun altlıqları diqqəti cəlb etmişdir. Ona görə də Qəbələ arxeoloji ekspedisiyası 1959-cu ildən etibarən Güllü qoruq ərazisini də öyrənməyə başladı. Buradakı arxeoloji qazıntılar genişləndirildikdən sonra daş möhür, çiy kərpicdən divar qalıqları və s. maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. Burada 500 kv metrdən artıq bir ərazini əhatə edən nəhəng saray binasının qalıqları və çoxlu sütun altlıqları aşkarlanmışdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti bu abidənin Qəbələ şəhər xarabalğna yaxın məsafədə yerləşməsini nəzərə alaraq onu qədim dövrdə Qəbələnin məbud sahəsi və bazar meydanının yerləşdiyi ərazi hesab edirlər və burada e. ə. I minilliyin təxminən ortalarından başlayaraq eramzın I minilliyinin axırlarına qədər şəhərtipli yaşayış yeri olduğunu bildirirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Qəbələ şəhər xarabalığının yaxın ətrafında Çaqqallı abidəsindən başqa Seyidtala , Uzuntala , Qaratəpə kimi qədim yaşayış yerləri də vardır. Bu abidələr heç şübhəsiz, qədim Qəbələnin həmdövr yaşayış yerləridir.
İlk orta əsrlər dövrü
Çaqqalı ərazisində yaşayış süquta uğradıqdan sonra Qəbələnin Səlbir və Qala hissələrində həyat canlanır.
226-cı ildə İranda Sasanilər hakimiyyətə gəlirlər. Bundan sonra Albaniya Tədricən bu dövlərin asılığında düşür, Albaniyanın Sasanilərlə iqtisadi, mədəni və siyasi əlaqələri daha da genişlənir. Qəbələ V əsrin II yarısına qədər Albaniyanın paytaxtı və alban çarlarının igamətgahı olmuşdur.
IV əsrdə Alban hökmdarı Urnayır İran padşahı II Şapurun bacısı ilə evlənir. Bunu Qəbələ və ətaf ərazilərdən tapılmış sasani pulları da təsdiq edir və bu pul tapıntıları nikah hadisəsinin nəticəsidir.
V əsrin III yarısında Albaniya Sasani dövlətinin mərzbanlığına çevrilir. Bu zaman paytaxt Qəbələdən Partafa ( Bərdə) köçürülür.
Paytaxtın köçürülməsinə baxmayaraq Qəbələ əhəmiyyətini itirmir. Qəbələ hələ də ölkənin Dini mərkəzi idi. Baş yekiskop Qəbələdə iqamət edirdi. Bu dövrdə Yepiskopun səahiyyəti böyük idi. Bunu 498-ci ildə çağrılmış Aquen Kilsə məclisinin qərarında Qəbələ yekiskopunun imzası Alban çarının və arxiyepiskopun imzasından sonra gəlmişdir.
Paytaxt Bərdəyə köçürülsə də Sasani şahı Qubad tərəfindən Qəbələdə yüksək yenidən qurma işləri aparılmışdır. 1967-ci ildə Səlbirin şimal tərəfindən tapılan tikinti qalıqlarının bəziləri Sasani dövlətinə aiddir.
Ərəb tarixçisi Təbəri yazır ki, Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvan (531–579) Xəzər tayfalarından 10 min əsir gətirərək Qəbələ və ətraf ərazilərə yerləşdirmişdi. Balazuri yazır ki, Xosrov Ənuşirəvanın dövründə Qəbələ Xəzərlərə aid idi və Kırımçıskinin yazdıqlarına görə isə hətta burada Xəzərlərin inzibati mərkəzi də burada yaradılmışdır.
Akd. Ziya Bünyadov Ərəb mənbələrinə istinadən yazır ki, xəlifə Yəzidin (720–724) göstərişi ilə ərəblər Xəzərlərə qarşı hərakət edərək Xamzin və Taqunu tutmuş, əhaliləri Qəbələyə köçürmüşlər. Bələzuriyə görə isə hətta IX–X əsrdə Qəbələnin adı Xəzər olmuşdur.
Siyasi Hadisələrdən aslı olaraq Qəbələ müəyyən dərəcədə müstəqillik də əldə etmişdir. IX əsrdə Xürrəmilər hərakatı zamanı ərəblərdən aslı olan kiçik knyazlıqlar yaranmışdır ki, bunlarda biri də Qəbələ knyazlığı olmuşdur. Bu knyazlıq siyasi vəziyyətdən aslı olaraq bəzən Babəkin rəhbətrlik etdiyi Xürrəmilər hərakarının tərəfinə çıxmışdır.
981 ci ildə Şirvanşah Məhəmməd İnn Əhməd Qəbələni tutur. Bu zaman Qəbələnin hakimi Anbasın oğlu Abd ər Barr idi. Maraqlıdır ki, dövrün tarixçisi İstəxri hadisələri şərh edərkən Qəbələni hakimin adı ilə Anbasiyə adlandırmışdır.
999 cu ildə əvvəl Qəbələ hakimi olan Abd ər Barr, Qurzul qalasının hakimi olur ancaq bu qala da Şirvanşahlar tərəfindən işğal edilir. Şirvanşah Yəzid ibn Əhməd Qəbələdə öz adına pul da kəsdirir.
Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, VIII əsrdə Qəbələ şəhərinin tutduğu sahə xeyli böyümüşdü. Bu zaman şəhər təkcə Səlbiri deyil eyni zamanda Qala sahəsini də tuturdu. IX–X əsrlərdə Qəbələ Səlbir və Qala ərazilərini bütünlüklə əhatə edirdi və burada gözəl binalar inşaa etdirilmişdi.
Bu dövrdə Qəbələ ərazisində su təsərrüfatı inkişaf edir. Su təminatı üçün gil tünglərdən istifadə edilmişdir. su sitemi əvvəlcə Səlbirdə qurulmuş sonra isə borularla Qala hissəsinə çəkilmişdir. XV əsrdə Qəbələdə olan şair Bədr Şirvani şəhərin su təsərrüfatından və hovuzdan etkilənmiş və hətta şeir də yazmışdır.
Sənətkarlıq da yüksək inkişaf etmiş sahələrdən idi. Bunu Səlbir sahəsindən tapılmış saxsı qablar, dulus çarxları sübut edir.
Ticarət əlaqələri əsasən III–IV əsrlərdə Sasanilərlə aparılmışdır. Bunu ərazidən tapılan pul dəfinələri təsdiqləyir. Sasani pulları ilə yanaşı I–II əsardə kəsilmişParfiya və Roma pulları da tapılmışdır. VIII əsrdən etibarən əsasən Ərəb pullarından istifadə edilmişdir.
1976 cı ildə Çuxur Qəbələdə pul dəfinəsi tapılmışdır. Bu dəfinədə 53 ədəd gümüş pul tapılmışdır ki, bu pulların da 3 ədədi Rəvvadilər sülaləsindən Əbülhac Məhəmmədin, 4 ədədi Şəddadilər sülaləsindən Əli ibn Masanın, 45 əədədi həmin sülalədən Fəzil İbn Məhəmmədin, 27 ədədi isə Şirvanşahlardan Mansur İbn Yazidin adına kəsilmiş pullar olmuşdur.
Bu dövrdə əhalinin əsas dini inancı xiristinalıq idi. Alban hökmdarları d xiristinalığa inanırdılar. Sasanilərin mərzbanlığı olduqdan sonra bu ərzilərdə odpərəstlik təbliğ edilsə də əhali xiristinalığa sadiq idi. Dövlətin əsas din mərkəzi Qəbələ idi. Və Qəbələ yekiskopunun nüfuzu güclü idi.
VII–VIII əsrdən etibarən Ərəblərin gəlməsiylə Müsəlmanlıq-İslam dini yayılmağa başladı. Ancaq bütün ərazini əhatə etmədi. Qəbələnin Nic kəndində yaşayan Alban tayfalarından olan Udilər hələ də xiristinalığa ibadət edirlər.
Qəbələ XII–XVIII əsrlərdə
XII əsr Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin ikişafı və isehsahın artması ilə xarakterizə olunmuşdur. Bu dövrdə şəhər həyatı xüsusiylə canlanmışdır. Azərbaycanın şimal ərazisində Şirvanşahlar, cənub hissəsində isə Eldənizlər ( Eldəgizlər) dövlətləri inkiçaf edirdilər.
Qəbələ şəhərinin siyasi taleyi əsas etibari ilə Şirvanşahlar dövləti ilə başlı idi.
XII əsrdə Şirvan dövləti ilə gürcü çarlığı arasında qohumluq münasibətlərinin yaranmasına baxmayaraq bu iki dövlət arasında əlaqələr sabit deyildi. Bi iki dövlət arasındakı feodal ara müharobələrindən Qəbələ şəhəri böyük əziyyət çəkirdi. Gürcü mənbələrinin birinin yazdığına görə 1120-ci ildə Qurucu David Şirvana növbəti səfəri zamanı Qəbələ şəhərini ələ keçirmişdi.
İbn əl-Əsirin məlumatına əsaəsən güman etmək olar ki ilk monqol hücumları dövründə Qəbələ yenə də gürcü dövlərinə tebe idi. 1222-ci ildə qıpçaqlar şəhəri mühasirəyə alıb tuturlar, soyub dağıdırlar və mahalı tamiylə qarət edirlər. Qıpçaqlar sonra Gəncəyə gedirlər. Görünür qıpçaqların hücumundan onra Qəbələ hakimi Şirvanşahların tebeliyinə keçməmişdir. Çünki Sultan Cəlaləddin 1225-ci ildə Arranı tutduqdan sonra həmin dövrdə hakimiyyətdə olan Fəribrüz İbn Quştasab dan hələ səlcuq soltanı Məlik şahın dövründəki şərtə uyğun olaraq xəzinəyə vergi göndərməsini tələb etdikdə Şirvanşah vəziyyətin ağır olduğunu “Qəbələ və Şəkinin üzərində hakimiyyətin itirilməsindən” şikayətlənmişdi. Cəlaləddin də tələb etdiyi vergini 100 mindən 50 minə endirmişdi. Bu da Qəbələ və Şəkinin nə qədər də önəmli olduqlarını göstərir.
1227 ci ildə Cəlaəddin Şirvanın Qəbələ və Şəki şəhərini gürcülərdən geri alır və bura Səfiəddini vəzir təyin edir.
Monqolların Azərbaycana sonuncu hücumu və monqol hakimiyyəti dövründə Qəbələ şəhərinin siyasi tarixinə aid məlumatlara təsadüf etmirik. Kırımskinin fikirlərinə görə monqol yürüşlərində Qəbələ o qədər də əziyyət çəkməmişdir və hər halda yer üzündən silinib getməmişdir.
Krımski qeyd edir ki 1386 cı ildə Qəbələdə Teymurləngin hərbi bazası yerləşdirilir. Və şəhərin tənəzzülə uğramasının səbəblərini burada axtarır. Aparılan qazıntılar və incələnən mənbələr göstəririr ki bu dövrdə və bundan sonrakı zamanlarda Qəbələdə yaşayış olmuşdur. XV əsr şairi Bədr Şirvani Əmir Şücaəddinə həsr etdiyi çerində bu yerlərin gözəlliyindən ağız dolusu danışır. Təbii ki şair bəzi şişirtmələr və təşbehlər etmişdir. Ancaq yenədə bu şeir sübut edir ki, Qəbələdə hələ də yaşayış var idi.
I Şah Ismayıl Şirvana hücumu zamanı Şirvanşah Fərrux Yassar Qəbələyə qaçır və qoşunlarını toplayır. Bu fakt da sübut edir ki, Qəbələdə yaşayış var idi və güclü qala müdafiəsi də var idi. Döyüşün nəticəsi olaraq Fərux Yassar məğlub olur və Qəbələ Səfəvilər dövlətinin tabeliyinə keçir.
Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi XII–XVII əsrlərdə də Sənətkarlıq Qəbələnin təsərrüfat həyatında aparıcı sahələrdən olmuşdur.
XVI əsr müəllifi Həmdullah Qəzvin özünün “Nüshət əl-Qulub” əsarində yazır ki: “Qəbələdə ipək istehsal olunur. Dənli bitkilər, yüksək eyfiyyətli meyvə və giləmeyvələr yetişd irilir. “
Bədr Şirvani “Qəbələ” rədifli şerində Qəbələnin bağ-bostanlarını və şərabını nəzmə çəkmişdir.
Hacı Zeynalabidin Şirvani isə Qəbələdə zəngin meşə və bol şabalıd olduğundan yazmışdır.
Metalişləmə və sümük işləmə və şüşə istehsalı də yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi. Bu sahələrlə yanaşı dulusçuluq da xeyli inkişaf etmişdi. Bunu Qəbələ ərazisindən tapılan dulusbişirmə peçləri və dulus qablar sübut edir.
Qəbələ XII–XVII əsrlərdə də Azərbaycanın mühüm ticarət şəhəri idi. Qəbələ bazarlarında digər şəhərlərdən gətirilən mallarla yanaşı digər ölkələrdən gətirilən mallar da satılırdı. Mütəxəsislər hesab edirlər ki, Qəbələ bazrlarında bu yerə tipik olaraq fındıq, qoz, şabalıd da satılırdı.
Qəbələdən tapılmış pullarla aydın etmək olur ki, Osmanlı, Dərbənd çarlığı, Eldənizlər, Şirvanşahlar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər, Cucilər, Hülakilər, Cəalrilər, Abxaz knyazlığı ilə ticari əlaqələr saxlanılmışdır.
Qəbələ XVIII–XXI əsrlər -yeni tarix
Xanlıqlar dövrü
Qəbələ şəhəri XVIII əsrlərdə Səfəvilərin və Nadir Şah İ mperialarının tərkibində ərazi vahidi kimi varrlığını davam etdirmişdir. XIX əsrin əvvələrində Azərbaycanda yaranan siyasi hərc-mərclik dövründə xanlıqlar-kiçik feodal dövlətlər yaranır. Nadir Şah dövlətinə qarşı başıayan üsyanlar Qəbələ ərazisinə də səçrayır. Bu dövrdə Nadir Şah dövlətinin süqutundan sonra Qəbələ ərazisi 2 sultanlığın tərkibində olmuşdur. İndiki Qəbələnin əsas hissəsində Qəbələ Sultanlığı yaradılımşdır. Qəbələnin Cənub hissəsi Ərəş Sultanlığının tərkində qatılmışdır. Müəyyən dövrə qədər müstəqil sitasət yeridən hər iki sultanlıq XIX əsrin 60–70 ci illərində Şəki xanlığının tərkibinə qatılmış və Şəki xanlığının təkibində mahala çevrilmişdir. Bir neçə dəfə Şəki xanlığının tərkibindən azad olma cəhdləri olsada müvəffəq ola bilməmişdir.
Çar İmperiyası işğalı və ADR
Azərbaycanda Çar imperiyası qurulana qədər Qəbələ Şəki xanlığının tərkibində mahal-sultanlıq olaraq qalmışdır. Çarimperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra Qəbələ barədə müfəssəl məlumat yoxdur.
1841-ci ildə Çar Risiyasının Qafqazda apardığı islahatlar nəticəsində Azərbaycanda xanlıqlar ləğv edilərək Quberniya və qəzalarla əvəz olunmuş və bu dövürdə Qəbələ rayonu Yelzavetapol (Gəncə) quberniyasının Nuxa (Şəki) qəzasının tərkibinə qatılmışdır.
Qəbələ sənayeləşmədən kənarda qalmış, sadə kənd təsərrüfatı regionu olmuşdur.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti qurulanda Qəbələdə bu Respublikanın tərkibində olmuşdur.
Sovet dövləti tərkibində və müasir-yeni tarix
Azərbaycan Sovet İmperiyasının tərkibinə daxil olduqdan sonra Qəbələ 8 sentyabr 1930-cu ildə Azərbaycan Respublkiasının (Azərbaycan SSR) inzibati rayonlarından biri kimi yaradılmışdır. Rayonun adı dəyişdirilərək Qutqaşın adlandırılmışdır. Respublkia ərazisinin 1/50 hissəsini təşgil edən Qəbələ rayonunun sahəsi 1550 km2 –dir. Qəbələ ərazisi ,,4″ yanvar 1963-cü ildə Ağdaş rayonunun tərkibinə qatılmış, 17 yanvar 1964-cü ildən yenidən ayrıldıqda inzibati rayona çevrilmişdir.
Rayonun adı 7 fevral 1991-ci ildən sonra rayonun qədim adı bərpa edilərək Qəbələ adlandırılmışdır.
Rayonda bir şəhər (Qəbələ), 3 qəsəbə (Vəndam, Bum və Nic) və 60 kənd var. Bu yaşayış məntəqələri 60 İizibati ərazi nümayəndəliyi və 55 bələdiyyə vasitəsi ilə idarə olunur.
Rayonun inzibati mərkəzi Qəbələ (Qutqaşın) 1959-cu ilə dək kənd, 1959–74-cü illərdə qəsəbə və 1974-cü ilin mart ayının 15-dən şəhər statusuna malikdir. Okean səviyyəsindən 900 m hündürlükdə, Dəmiraparan çayının sağ sahilində yerləşən müassir, gündən-günə gözəlləşən Qəbələ şəhərinin əhalisi 12.585 nəfərdir
1985–86-cı illərdə görkəmli Azərbaycan yazıçısı, hərbi və içtimai xadim İ.B.Qutqaşınlının ev muzeyi yaradılmış və yazıçının məzarüstü abidəsi yenidən işlənmişdir.
1988-ci ildən rayon mərkəzində respublkiada ən zəngin tarix-diyarşunaslıq muzeyi fəaliyyət göstərir.
1998-ci ildə Qarabağ uğrunda canlarını qurban vermiş 121 nəfər Qəbələnin igid oğlanlarının xatirəsini əbədiləşdirən şəhidlər xiyabanı və muzey kompleksi yaradılmışdır.
Rayon mərkəzində 2004-cü ildə 3 ha sahədə salınmış H.Əliyev adına park salınmışdır.
2006-cı ildə görkəmli dövlət xadimi, uzaqgörən siyasətçi, 30 ildən artıq ölkəyə rəhbərlik etmiş, Azərbaycan xalqının Ümumilli Lideri H.Ə.Əliyevin həyat və fəaliyyətini əbədiləşdirən muzey və elektron kitabxana açılmışdır.
Dəmiraparan çayı sahilində 2006-cı ildə görkəmli Azərbaycan oftamoloqu Z.Əliyeva adına park salınmışdır.
İnzibati bölgü
◉Qəmərvan◉Mərkəz◉VəndamZarağan◉◉Tüntül◉Böyük Pirəli◉Laza◉BayramkoxalıMıxlıqovaq◉Tikanlı◉◉Hacıalılı
Qəbələ rayonunun tərkibində 1 şəhər: Qəbələ şəhəri, 3 qəsəbə yer alır.
- Bum
- Vəndam
- Nic
Ən böyük Qəmərvan, ən kiçik Abrıx kəndi olmaq üzərə rayon tərkibində 62 kənd var:
Coğrafi mövqeyi
Relyefi
Dağın döşündə yerləşən Laza kəndi.
Rayonun relyefi dağlıq olub şimal hissədə Baş Qafqazın Cənub yamacının yüksək dağlığından başlanmış mərkəzi hissədə Alazan-Həftəran (Qanıx-Əyriçay) vadisində, cənub hissəsi isə Acınohur ön dağlığının Qəbələ yaylasına, bu yaylanın cənub sərhəddi Surxayxan (Axar-baxar) silsiləsinin suayrıcına qədər olan oraqrafik vahidlər bir-birini əvəz edir. Baş suayrıcıya daxil olan Saral, Çoban baba, Muçuq, Tufan və Ağbulaq şaxələri zəncirvari şəkildə rayonun ərazisini qərbdən-şərqə əhatə edir.
- 1. Saral şaxəsi – Raqdan yüksəkliyindən Filfilçay və Tikanlıçaya qədər uzanır. Bu şaxə dəniz səviyyəsindən 2000 metrdən, cənubdan 1000 metrə qədər hündürlükdə dəyişir.
- 2. Rüstəmbaz şaxəsi – Salavat çayından iki qola ayrılaraq qərbə doğru Səfəryataq, şərqə isə Rüstəmbaz Salavat dağları (şaxələri) adlanır.
- Qəbələ rayonunun dağlıq mənzərəsi3. Muçuq şaxəsi – Salavat aşırımının (2896 m) cənubi-qərbindən başlayaraq Vəndamçayla Dəmiraparançay arasında yerləşir.
- 4. Ağbulaq şaxəsi – İsmayıllı rayonun Qaraburğu dağlarından Vəndamçayının şərq (sol) sahillərinə qədər olan ərazisini əhatə edir.
Qəbələ rayonun ərazisi geomorfoloji cəhətdən üç vilayətə bölünür:
- 1. Dağlıq – denudasiyaya uğramış vilayətin şimal hissəsi 1000–4466 metrədək olan ərazini əhatə edir.
- 2. Düzənlik – akkumliyasiya nəticəsində formalaşmış Alazan-Həftaran vadisi bu vilayətdə yerləşir.
- 3. Yayla – çöl vilayəti Şəki-Qəbələ yaylasının Hacallı və Məlikli düzləri bu vilayətə daxildir.
Qəbələnin müassir ərazisi təqribən 185 milyon il bundan əvvəl dəniz olmuş, şimaldan Şərqi Avropa və cənubdan Ərəbistan platformalarının toqquşması nəticəsində – Alp dağ əmələ gəlmə mərhələsində burada tədricən quru relyef formalaşaraq, 75–85 milyon il bundan əvvəl hazırki relyef formaları yaranmışdır. 10–12 milyon il bundan əvvəl baş vermiş sonuncu materik buzlaşması ərazinin relyefnin, xüsusən də yüksək dağlıq hissənin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Rayonun dağlıq hissələrində Mezazoy erasının Yura və təbaşir dövrünə aid şist, əhəng və qum daşlı suxurların kəskin parçalanması səciyyəvidir. Vəndam çayının dərəsində qum və sistlərlə yanaşı vulkanik süxurlarda yayılmışdır. Rayonun ərazisinin cənub – Məlikli və Hacallı düzlərində, Əmilli, kilisə Əmirvan dağlıq tirələrinin cənub yamacı, Surxayxan dağlarının isə cənub tirələri denudasiyon relyef formaları, yarğan, qobu şəbəkəsinin inkişafı ilə seçilir. Alazan – Həftəran vadisində isə akkumiliyativ çöküntülər, çay vadilərində gətirmə konusları, terraslar və s. ekzogen mənşəli relyef formaları üstünlük təşkil edir.Azərbaycanın böyük su anbarlarından biri olan Nohur gölü, həmçinin turizm məqsədilə də fəaliyyət göstərir.
Ümumiyyətlə Qəbələnin ərazisi yüksək dağlıq sahələrindən vadilərinə qədər, çay dərələri ilə parçalanmış sıldırımlı dərin dərələrdən hamar səthli yaylalara qədər bütün dağlıq relyef formaları bir-biri ilə növbələşir. Respublkiamızın daxilində Böyük Qafqazın ən yüksək zirvələri: Bazardüzü, Tufandağ, Bazaryurd və Yan silsilərdə yerləşən Şahdağ zirvələri məhz Qəbələnin şimal sərhədlərində yerləşir. Həmçinin, Azərbaycan ərazisində olan 6 km2 dağ buzlaqları yalnız bu zirvələrdə mövcuddur. Rayonun relyefində onun mərkəzi hissəsini qərbdən şərqə kəsib keçən, eni 18–20 km olan Alazan-Həftəran vadisi, cənubda yerləşən Əmilli, Gədik, Qızlar qalası və Əmirvan dağları köndələn dərə ilə ayrılan, qədim Qəbələ elinin adını yaşadan Şəki-Qəbələ yaylası başlıca yer tutur. Şəki yaylasının Şirvan düzündən Surxayxan alçaq öndağlığı ayırır.
Böyük Qafqaz textonik qalxması ilə Kür dağarası tektonik çökməsinin sərhədləşdiyi zonada yerləşən Qəbələ rayonunun ərazisi seysmik cəhətdən fəal zona hesab edilir. 832 illik məlumata görə rayon ərazisində 1949-56-cı illərdə və 1981-ci ilin dekabr ayında dörd dəfə 3–5 bal gücündə zəlzələ hadisəsi qeydə alınmışdır. Mürəkkəb dağlıq relyef və Mezozoy,Kaynozoy eralarının müxtəlif geoloji dövürlərinə məxsus süxurlar Qəbələnin yeraltı təbii sərvətlərinin zənginliyinə səbəb olmuşdur.
Təbiəti
Qəbələdə yetişən gül növləri
Qəbələ rayonunun təbii sərvətləri sistemində onun torpaq, bitki örtüyü özünəməxsus yer tutur. Rayonun ümumi torpaq fondu 150 min hektar olub, istifadə olunmasına görə olduqca rəngarəngdir. Rayonda adambaşına düşən torpaq həcmi təqribən respublika üzrə olan göstəriciyə bərabər olub 1,5 hektar təşkil edir. Torpaq sərvəti insanlar tərəfindən istifadə olunmasına görə müxtəlif sahələrə ayrılır. Əkinə yararlı, otlaq və biçənəklər üçün istifadə olunan, meşə örtüyü altında olan torpaq sahələri, kənd və şəhərlərin salınmasına sərf olunan torpaqlar, yol çəkilişi, çay, göl və su anbarları, bataqlıq sahələr altında qalan torpaqlar və bütün bu məqsədlər üçün yararsız olan yarğan, uçqun, qayalı, daşlı və ya buzlaq sahələrinə məxsus olan torpaqlar. Rayonun cənubunda Şirvan düzü ilə sərhədləşdiyi alçaq dağlıqdan başlayaraq Böyük Qafqazın suayrıcı zirvələrinə qədər torpaq-bitki örtüyü şauqli qurşaqlıq qanuna uyğun olaraq müxtəlifliyi ilə seçilən areal və zonaların növbələşməsi diqqət cəlb edir.
Quru dağ çöl iqlim şəraitində formalaşan qəhvəyi dağ-meşə torpaqları əsasən rayonun cənubunda kəskin parçalanmış, denudasiyaya uğramış Surxayxan dağlıq ərazisində, həmçinin Alazan-Həftəran vadisində və dağ-meşə qurşağının mütləq hündürlüyü 800–1600 m-ə qədər olan hissəsində bütöv qurşaq əmələ gətirir. Bu torpaq tipində humusun miqdarı 10–12 % olub aşağı zonada quraqlığa davamlı seyrək meşələr və kolluqlar yuxarı zonada isə palıd-vələs-fıstıq meşələri yayılmışdır.
Orta dağlığın meşə qurşağı altında yayılan qəhvəyi torpaq tipi şimala doğru tədricən dağ qonur-meşə torpaqları ilə əvəz olunur. Rayon üzrə Ümumi torpaq fondunun təqribən 40 %-ə qədərini təşkil edən qəhvəyi və qonur dağ-meşə torpaqları bağçılıq, xüsusən gərzəkli meyvəçilik üçün əlverişlidir. Hündürlük qurşaqlığı üzrə rayonda torpaqların paylanması subalp və alp çəmənliklərinin çimli dağ-çəmən torpaqlarının müxtəlif yarım tipləri ilə başa çatır.2000 m-dən hündürdə rütubətlənmə kifayət qədər olsa da tempuratur göstəricisi torpaqəmələgəlmə üçün bir o qədər də əlverişli deyildir. Rayonda çimli dağ-çəmən torpaqlarının ( 1800–2500 m. yüksəklikdə yumuşaq-çimli dağ- çəmən, torflu dağ-çəmən və ibtidai dağ-çəmən torpaq yarım tiplərinə bölünür). Ibtidai dağ-çəmən torpaqlarında humusun miqdarı 8–10%-ə çatır. Rütubətlilik normadan çox tempratur isə aşağı olduğu üçün bəzən padzollaşma da müşahidə olunur.
Qəbələnin dağ və düzən meşələri endemik və relikt bitkilərlə, meyvə və giləmeyvə ağac və kol bitkiləri ilə zəngindir. Fıstıq, palıd, vələs, qızılağac, ağyarpaq və çay qovağı, söyüd, qarağac, cökə, ağcaqayın, ardıc, saqqız, şabalıd, qoz, fındıq və s. ağac və kolları buna misal göstərmək olar. 1961-ci ildə Türyançay dövlət qoruğunun ərazisindən ayrılaraq Qəbələ meşə təsərrüfatı idarəsinin nəzarətinə verilmiş, türyançayla – Göyçay çayları arasında yerləşən Surxayxan dağlarındakı 6,994 ha arid ,(quraq) meşə landşaftı əsasən relikt arcan, ardıc, saqqız və yabanı nar ağac və kollardan ibarətdir.Qəbələnin əsas flora nümayəndələrindən biri fındıqdır.
Alazan-Həftəran vadisində isə III dövrə məxsus yalanqoz, qızılağac meşələri ilə yanaşı 1975-ci ildə Azərbaycanın “ikinci Hirkanı” olan, Çuxur Qəbələ kəndi yaxınlığında təbii şəkildə yayılmış dəmirağacı meşəliyi aşkar edilmişdir.
2002-ci ildə isə Məmmədağalı kəndi yaxınlığında dəmirağacı meşəliyinin (40 -ə qədər cavan ağac) yeni bir areal müəyyən olunmuşdir. Azərbaycan təbiətinin yeganə təbii abidəsi olan Həmzəlli kəndindəki Qaracöhrə ağaclarının (yaşı 250–300 ildən çox) əmələ gətirdiyi sıx meşəlik nəyinki ölkəmizin, elecə də onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda yaşayan alim və tədqiqatçının diqqətini özünə cəlb etmişdir. Qəbələ meşələrində təbii şəkildə yayılan şabalıd, qoz və fındıq, armud, alma, heyva, əzgil, zoğal, alça, yemişan, çaytikanı, sumaq, dərgil, yabanı moruq və s. qiymətli qida və dərman bitkilərinin böyük təsərrüfat və müalicə əhəmiyyəti vardır. Buraya yüksək keyfiyyətli nektarlığı ilə seçilən qarağat, yasəmən, çaytikanı, şabalıd və cökə çiçəkləri, yaylaqlarda, çəmən və düzlərdə yayılmış kəkotu, qaraqınıq, sarıçöp, astraqal, xaşa, baldırqan təbii şəkildə yayılan qızılgül və s. çiçəkli ot bitkilərinin arıçılığın inkişafı və xalq təbabəti üçün geniş imkanlar yaratdığı da əlavə edilməlidir.
Fauna
Rayonun meşə və düzləri təbii landşaftdan asılı olaraq müxtəlif heyvan və quş növləri ilə zəngindir. Bunlardan maral, dağ keçisi, dağ kəli, cüyür, ayı, canavar, vaşaq, meşə pişiyi, dələ, tülkü, çöl donuzu, dovşan, adi və oxlu kirpi və s. heyvanları, Qafqaz uları, sultan toyuğu, qırqovul, kəklik, turac, bağ toyuğu, çöl göyərçini, qartal, qarğa, köçəri quşlardan vağ, hacıleylək, qızıl qaz, ördək və s. bu yerlərin daimi sakinidir. Çöl və düzlərdə, xüsusən Qəbələ yaylasında sürünənlərin müxtəlif növləri, o cümlədən yüksək keyfiyyətli zəhəri ilə tanınan Tosik gürzəsi yaşayır.
| Qəbələ faunasının daimi nümayəndələri (soldan sağa): 1.Sultan toyuğu, 2.qırqovul, 3.ördək, 4.çöl donuzu, 5.kirpi, 6.maral 7.dələ |
Qoruq və yasaqlıqlar
İsmayıllı Dövlət Tbiət Qoruğunun qorunan təbii kompleksi.
Bir hissəsinin Qəbələ rayonuna düşdüyü Şahdağ Milli Parkı.
Rayonun ecazkar təbiətini qorumaq məqsədilə, nəsli kəsilməkdə və ya nadir olan bioloji canlıların qorunması məqsədilə rayonda çoxlu sayda qoruq və yasaqlıqlar vardır.
Rayonun cənub sərhəddində 1958-ci ildə 22.400 ha sahədə arid dağ meşə və kol landşaftını mühafizə etmək məqsədi ilə Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğu, 1961-ci ildə qoruğun Qəbələ rayonuna daxil olan 6.994 hektar sahəsi qoruq ərazisindən ayrılaraq Qəbələ meşə təsərrüfatıRayonun yeganə yasaqlığı olan Qəbələ Dövlət Təbiət Yasaqlığının girişi.
idarəsinin nəzarətinə verilmişdir.Hazırda Türyançay Dövlət qoruğu rayonun cənub-qərb sərhəddini təşkil edir.Rayonun şərq sərhəddində, Bakı-Qəbələ şose yolunun üstündə 1981-ci ildə 5.878 hektar sahədə, düzən meşə landşaftının və xallı maralın mühafizə olunması üçün yaradılmış İsmayıllı Dövlət Təbiət Qoruğu yerləşir.
1993-cü ildə rayonun Vəndam, Dəmiraparan, Həmzəlli, Bum və Qaraçay çaylarının hövzələrində, həmçinin Əlvan dərəsi ərazisində ümumi sahəsi 39.680 hektar olan Qəbələ dövlət Təbiət Yasaqlığı yaradılmışdır. Bu yasaqlıqda düzən və dağ meşə lantşaftının müxtəlif ağac və kol bitkiləri, elecə də nəsli kəsilmək təhlükəsi olan dağ kəli, qarapaça, cüyür, ayı, qaban, vaşaq kimi nadir heyvanlar mühafizə olunur.
Həmçinin rayonda, Şahdağ Milli Parkının bir hissəsi də yer alır. 2006-cı ildə milli parkın yaradılmasında məqsəd çoxlu sayda endemik və nəsli kəsilməkdə olan növlər və transsərhəd köçəri heyvanlar da daxil olmaqla qlobal əhəmiyyətli dağ meşələri və yüksək dağlıq ərazilərdə yerləşən otlaqlar ekosisteminin bərpası, qorunması və idarə edilməsi, torpağın münbit qatının qorunub saxlanılması, ərazi üçün xarakterik olan fauna və flora növlərinin qorunması, artırılması və zənginləşdirilməsi, həmçinin, təbii kompleksin sabitliyinin tənzimlənməsi, elmi-tədqiqat işlərinin aparılması üçün daha əlverişli şəraitin yaradılması, eləcə də ətraf mühitin monitorinqi, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsi və böyük turizm potensialı olan ərazidə ekoturizmin inkişafının təmin edilməsidir.[34]
İqlimi
Qəbələ rayonunun mərkəzində yağışın törətdiyi fəsadlar.
İqlimin əsas tipləri rayonun coğrafi mövqeyi, relyefinin əsasən dağlıq olması və şaquli qurşaqlıq ərazidə mürəkkəb iqlim şəraitinin formalaşmasına, çay şəbəkəsinin sıxlığına, torpaq-bitki örtüyünün zənginliyi böyük təsir göstərmişdir. Rayon ərazisində təqribən 25 milyon il bundan əvvəl rütubətli subtropik dəniz iqlimi hakim olmuşdur.
Gur yağan leysan yağışlar, isti hava şəraiti bu ərazidə həmişəyaşıl sıx meşə örtüyünün inkişafına səbəb olmuşdur. 10 – 12 min il bundan əvvəl planetimizdə baş verən sonuncu materik buzlaşması zamanı rayonun yüksək və orta dağlıq qurşağı dağ buzlaqları ilə örtülü olmuş, sonradan iqlimin istiləşməsi ilə əlaqədar buzlaqlar əriyərək tədricən kiçilmiş və müassir sərhədlərə yaxınlaşmışdır. Qəbələnin müasirQəbələnin sərt iqlimi.
iqliminin formalaşmasında onun ekvatora yaxın yerləşməsi, günəş radiasiyasının miqdarı, relyef və səthi örtüyünün müxtəlifliyi, həmçinin əraziyə daxil olan lakin hava kütlələrinin xarakteri mühüm rol oynayır. Qeyd olunan bütün iqlim əmələgətirici amillər rayon ərazisində tempraturun və yağıntının miqdarına və müxtəlif dərəcədə paylanmasına təsir göstərir.Günbatımı ərəfəsində Qəbələ rayonunun yüksək dağlıq əraziləri.
Qəbələnin hava və iqlim şəraiti 1936-cı ildən şəhərin və bir müddət Nic qəsəbəsində fəaliyyət göstərən meto stansiyada öyrənilir. Qəbələ ərazisində qış fəsli orta temperaturu −3.9–9.4°C, yay fəsli orta temperaturu isə 15.4–29.5 °C arasıdır. Akademik B.Ə.Budaqovun fikirincə rayon ərazisində ən isti yeri Quşlar – Kürd – Bayramkoxalı kəndləri istiqamətində müşahidə olunur. Rayonda minimum tempuratura isə Bazardüzü zirvəsində (4466 m), −50°C-yə qədər müşahidə olunur.
Rayonda qar örtüyü 45 gün yerdə qalır. Birinci payız şaxtası dekabrın 2-ci ongünlüyündə və yanvarda, axrıncı yaz şaxtası isə adətən 8 apreldə müşahidə olunur. Şaxtasız günlərin orta illik miqdarı 241 gün, yaşıllaşma dövründə 5 dərəcədən yuxarı tempuratur müşahidə edilən günlərin sayı 265 gün, 10 dərəcədən yuxarı olan günlərin sayı isə 198 günə çatır. Professor Ə.C.Əyyubov. Azərbaycan Respublikası üzrə apardığı aqroiqlim rayonlaşdırması zamanı Qəbələ rayonun daxil olduğu Böyük Qafqaz vilayətinin cənub yamacını altı aqroiqlim rayonuna ayrıldığını bildirmişdir. Qeyd edilən rayonların hər birinin kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafında özünəməxsus yeri və əhəmiyyəti vardır.
| Qəbələ rayonunun iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Yan | Fev | Mar | Apr | May | İyun | İyul | Avq | Sen | Okt | Noy | Dek | İllik |
| Maksimum temperatur °C (°F) | 4.4 (39.9) | 5.0 (41.0) | 9.4 (48.9) | 17.3 (63.1) | 21.1 (69.9) | 26.0 (78.8) | 29.5 (85.1) | 28.6 (83.4) | 24.8 (76.6) | 17.4 (63.3) | 11.4 (52.5) | 7.0 (44.6) | 16.8 (62.2) |
| Minimum temperatur °C (°F) | -3.9 (24.98) | -2.8 (41.0) | 1.0 (48.92) | 6.7 (50.4) | 11.2 (59.9) | 15.4 (70.3) | 18.2 (76.3) | 17.4 (76.8) | 13.9 (73.0) | 8.5 (65.1) | 3.0 (56.8) | -1.4 (50.9) | 7.2 (44.9) |
| Günəşli saatların sayı | 10.0 | 11.0 | 12.0 | 13.0 | 14.0 | 15.0 | 15.0 | 14.0 | 12.0 | 11.0 | 10.0 | 9.0 | 12.2 |
| Mənbə: Climate-Charts |
Rayonun yeganə hava limanı olan Qəbələ Beynəlxalq Hava Limanı
İldən-ilə Qəbələ rayonunun sosial-iqtisadi inkişafı güniş vüsət almaqdadır. İstər iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə, istərsə də ümumi məhsul istehsalına görə qazanılan göstəricilər əvvəlki illə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Bütün bunlar isə əhalinin rifahının yaxşılaşmasına ciddi şəkildə təsir edir. Rayonda fəaliyyət göstərən konserv zavodu, limonad fabriki, Beltman piano fabriki, meyvə və tərəvəzlərin çeşidlənməsi üçün soyuducu anbarlar, süd, üzüm, fındıq emalı və xalçaçılıq müəssisələri, çörək, lift, kərpic və beton zavodları rayonun iqtisadiyyatında müstəsna rol oynayır. Tarixi abidələri ilə şöhrət tapmış Qəbələ rayonu çox böyük rekreasiya və turizm imkanlarına malikdir.
Rayon, iqtisadiyyatı üzrə həm yerləşdiyi coğrafi iqtisadi rayonda, həm də respublikada fərqlənir. Turist axını səbəbi ilə geniş inkişaf etmiş sektorlardan biri turizmdir. İqtisadiyyatının əsasını heyvandarlıq, taxılçılıq, tütünçülük, üzümçülük və baramaçılıq təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı müəssisələri fəaliyyət göstərir. Rayonda tütün, buğda və arpa yetişdirilir, barama saxlanılır. Rayonun ərazisində sənaye əhəmiyyətli gillər, şist, əhəng daşı, çınqıl, çay daşı, mişar daşı yataqları və mineral bulaqları vardır.[44] Dübrar–Babadağ qalxanının Qəbələ ərazisindəki davamında, Vəndam qəsəbəsindən 4–5 km və Laza kəndindən 3 km şimalda əhəng daşı yataqlarına da rast gəlinmişdir. Lakin sıldırımlı dağlıq relyef şəraiti bu yataqların mənimsənilməsini çətinləşdirir. Vəndam qəsəbəsi, Həzrə və Seyidqışlaq kəndlərinin ərazisində inşaat əhəmiyyətli əhəng daşı, bu ərazinin sakinləri tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur. Qəbələ şəhərinin şimal-qərbində geoloji ehtiyatı 7 min m3 olduğu müəyyən edilmişdir. Küsnət, Böyük Əmili, Çuxur Qəbələ, Soltannuxa, Tövlə, Dizaxlı, Yengicə kəndlərinin ərazisində isə müxtəlif keyfiyyətə malik inşaat gilləri tapılmışdır. Rayonda adları çəkilən yataqlardan yerli əhali hələ eramızdan əvvəldən bu günə qədər tikinti materialları və məişət qabları istehsalında geniş istifadə etmişlər. 1933-cü ildə Vəndam qəsəbəsinin “Şəhərgah” adlanan ərazisində qalınlığı 1,8 m olan boz kömür yatağı kəşf edilmişdir. Geoloji ehtiyatı az olduğu üçün hasilatı iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli hesab olunmur.
17 noyabr 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Qəbələ Beynəlxalq Aeroportu açılmışdır.
Kənd təsərrüfatı
Qəbələ, Mıxlıqovaq kəndində fındıq ağacları.
2019-cu ilin yanvar-iyun aylarında rayonda kənd təsərrüfatı müəssisələri, ailə kəndli və ev təsərrüfatlarında 27,0 milyon manatlıq məhsul istehsal olunmuşdur. Bu da, 2018-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3,4 milyon manat çoxdur. Rayonda dənli və dənli paxlalıların yetişdirilməsinə mühüm yer verilir.Bununla yanaşı, rayonda yem bitkiləri, texniki bitkilər, kartof, tərəvəz də yetişdirilir. Buğda, arpa, qarğıdalı kimi dənli bitkilər də rayon əkinçiliyində mühüm yer tutur. Kənd təsərrüfatının digər qolu olan heyvandarlıq da rayonda inkişaf etmişdir. İnək, camış, qoyun, keçi, donuz və quş fermaları rayonda üstünlük təşkil edir. 22,843 inək və camış, 19,201 qoyun və keçi, 845 baş donuz olmaqla, rayonda ümumilikdə 45,888 baş iri-buynuzlu mal-qara vardır.
Əmək ehtiyatı
2016-cı ildə xidmətə açılmış Qəbələ rayon ASAN xidməti
Rayonun sosial infrastrukturunun və əhalinin rifahının daha da yaxşılaşdırılması istiqamətində dövlətin həyata keçirdiyi siyasət uğurla davam etdirilir. Əhalinin işlə təmin edilməsi, yerli təşkilat olan Qəbələ Rayon Məşğulluq Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir.[49]
2008–2013-cü illəri əhatə edən regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının və həmçinin yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramının əsas müddəalarının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində rayonda yoxsulluğun səviyyəsi kəskin şəkildə aşağı düşmüş, işsizlərin sayı minimuma enmişdir.
Rayonda əsas əmək ehtiyatı mənbələri təhsil və səhiyyə ocaqları, turizm, istehsal və xidmət obyektləri, şirkət və firmaların yerli satış şəbəkələri və tikinti sahələridir.
Hər il açılan yeni iş yerləri, əhalinin məşğulluğunu daha da artırır. Əmək ehtiyatı bazasına görə rayonda Vəndam, Nic qəsəbəsi və Nohurqışlaq kəndi fərqlənir. Rayonda 2018-ci ildə orta əmək haqqı 358,80 ₼ təşkil etmiş, ümumilikdə 1936 yeni və daimi iş yeri açılmışdır. Rayonda işsizlik aşağı səviyyədədir. Belə ki, işsiz statusu alan şəxslərin sayı 110 nəfər təşkil edir ki, bu da ümumi rayon əhalisinin heç 1%-i belə etmir. 2013-cü ildə Qəbələnd əyləncə mərkəzi, 2014-cü ildə Gilan qida şəhərciyi, 2016-cı ildə Qəbələ rayonu ASAN Xidməti, 2019-cu ildə yaradılmış AzərXalça fabriki ilə rayondaki işsizlik minimum həddə çatmışdır.
Ticarət və iaşə
Son zamanlarda rayonda ticarət və iaşə obyektlərinin sayı sürətlə artmaqdadır. Bir çox yerli və xarici nəhənglər də rayona xüsusi diqqət yetirir. 2018-ci ildə rayonda pərakəndə ticarət dövriyyəsi 188,8 milyon ₼ olaraq, əvvəlki illərdən böyük miqdarda fərqlənmişdir. İaşə dövriyyəsində isə çəkisi 14,554 milyon ₼ olmuşdur. Rayonun ölkə üzrə ümumi pərakəndə ticarət dövriyyəsində xüsusi çəkisi 0,51% olmuşdur.
Turizm
Rayonda hər il keçirilən Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı rayona turist axınını sürətləndirir.
Turizm rayon iqtisadiyyatının əlverişli bir hissəsi olmaqla kiçik və orta sahibkarlıq üçün möhkəm baza yaradır. Rayonda turizmin inkişafı yeni iş yerlərinin açılmasına kömək edir, regionun infrastrukturunun formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Qəbələdə istehsal sahəsinin planlı şəkildə inkişaf etdirilməsi də turizm sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır.
Qəbələnin son illər bir sıra beynəlxalq mədəni-kütləvi tədbirlərə ev sahibliyi etməsi də bu rayona işgüzar səfərə və istirahətə gələnlərin sayını dəfələrlə artırmışdır. Artıq ənənə halını almış və hər ilin yay aylarında keçirilən Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalında dünyanın 20-yə yaxın ölkəsindən dünya şöhrətli musiqiçilər iştirak edirlər. Festivalda səsləndirilən klassik musiqiləri canlı dinləmək üçün yüzlərlə yerli və xariciQəbələdə yerləşən 5-ulduzlu otel Qafqaz Sport Hotel.
musiqi həvəskarları Qəbələyə təşrif buyururlar. Qonaqlar musiqi bayramında iştirak etməklə yanaşı, rayonun müasir turizm obyektlərində dincəlir, tarixi abidələri ilə tanış olur, əsrarəngiz təbiətini seyr edirlər. Hər il iyunun 15-də Qəbələ rayonunda turizm mövsümünə rəsmən start verilsə də, artıq mayın ortalarından başlayaraq turistlərin bu əraziyə intensiv axını müşahidə olunur.
Rayonun ekzotik təbiəti ilə təmasda olmaq, möcüzəli Azərbaycan mətbəxinin nemətlərindən dadmaq və mənalı istirahət etmək üçün Qəbələyə gələn yerli və xarici turistlərin sayı ildən-ilə artır. Bu gün Qəbələdə irili-xırdalı 100-dən artıq turizm obyekti fəaliyyət göstərir. Son illər ərzində Qəbələdə müasir turizm obyektlərinin sayı 5 dəfə artaraq 18-ə çatmışdır.Qəbələ Musiqi Festivalının bağlanışı
Nadir təbii iqlim şəraiti, mineral bulaqları, dağlıq landşaftı ilə seçilən, tarixi İpək Yolunun üstündə yerləşən, qədim Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olan Qəbələ şəhərinin qalıqları ilə şöhrət tapmış rayonda həm də böyük turizm imkanlarından bacarıqla istifadə edilməsi özəl sektorda turizm-istirahət komplekslərinin sayının sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Çuxur Qəbələ kəndində yerləşən qədim Qəbələ şəhərinin qalıqları, rayonun müxtəlif yerlərindəki daş kurqanlar, Həzrə kəndindəki türbə kompleksi , Nic qəsəbəsindəki nekropol, Heydər Əliyev muzeyi, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, İ.B.Qutqaşınlının xatirə muzeyi, Şəhidlərin xatirəsi muzeyi turistlər tərəfindən ziyarət edilən ən məşhur abidələrdəndir.Qəbələdə qış turizminin inkişafı üçün layihə həyata keçirilir. Dağlarda xizək sürmək və digər qış idman növləri ilə məşğul olmaq üçün istirahət və əyləncə obyektləri tikilir.
Bu gün qədim Qəbələ özünün ikinci gənclik dövrünü yaşayır və tədricən keçmiş şöhrətini özünə qaytarmaqdadır.[58] Bunu hər il Qəbələdə keçirilən beynəlxalq səviyyəli tədbirlər də bir daha təsdiq edir. Bir sözlə, son illərdə Qəbələ sürətlə inkişaf edərək Azərbaycanın ən gözəl turizm şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.
Əhali
Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)
Rayonun əhalisinin ümumi sayı 107,786 nəfər (2020) olmuşdur. Əhalinin 51%-ni kişilər, 49%-ni isə qadınlar təşkil etmişdir. 32,064 nəfər şəhər, 61,588 nəfər isə kənd əhalısi olmuşdur. Rayon üzrə əhalinin sıxlığı, hər 1 km²-ə 69 nəfərdir. Orta ömür müddəti 70 ildən çoxdur. 70 yaşdan yuxarı sakinlərin sayı 3417 nəfər, bunlardan 186 nəfərin isə yaşı isə 85-dən yuxarıdır. Əhalisinin 73,667 nəfərini azərbaycanlılar, 16,020 nəfərini ləzgilər, 3697 nəfərini udilər, 139 nəfərini türklər, 89 nəfərini ruslar, 10 nəfərini tatarlar, 8 nəfərini ukraynalılar, 7 nəfərini talışlar, 3 nəfərini ermənilər və 12 nəfərini isə digər millətlərin nümayəndələri təşkil edir. Rayonun şimal hissələrində ləzgilərin sayı daha çoxdur. Əsilinde rayonun 50% ləzgilərdi.
Əhalisinə görə Qəbələnin ən çox əhalisi olan 8,943 nəfər ilə Vəndam qəsəbəsi, ən az isə 44 nəfər ilə Küsnət kəndi olmuşdur.5,744 nəfər sakin ilə Nic, 4,962 nəfər ilə Bum qəsəbəsi, 3,798 nəfər ilə Mıxlıqovaq, 3,041 nəfər ilə Nohurqışlaq, 2,804 nəfər ilə Zarağan, 2,618 nəfər ilə Tüntül, 2557 nəfər ilə Soltannuxa, 2,512 nəfər ilə Mirzəbəyli, 2,149 nəfər ilə Aydınqışlaq, 2,008 nəfər ilə Yeni Dizaxlı, 1,944 nəfər ilə Qəmərvan, 1,888 nəfər ilə Yenikənd, 1,876 nəfər ilə Tikanlı, 1,631 nəfər ilə Uludaş, 1,567 nəfər ilə Böyük Pirəli, 1,544 nəfər ilə Həmzəlli və 1,527 nəfər ilə Əmirvan kəndi, rayonun ən böyük kəndləri siyahısında yer alır. Əhalisi 1,000 nəfərdən az olan digər kəndlərin ümumi əhalisinin sayı isə 28,133 nəfərdir.
Rayonun ümumi əhalisinin 54,286 nəfəri kişi, 52,358 nəfəri isə qadındır. 10,281 nəfər ilə əhalinin böyük hissəsini 25–29 yaş aralığı əhatə edir. 0–4 yaş aralığı sakinlərin sayı 9,608, 5–9 yaş 9,602, 10–14 yaş 7,102, 15–19 yaş 7,283, 20–24 yaş 9,297, 30–34 yaş 8,893, 35–39 yaş 6,970, 40–44 yaş 6,333, 45–49 yaş 6,635, 50–54 yaş 7,123, 55–59 yaş 6,854, 60–64 yaş 4,749, 65–69 yaş 2,497, 70 yaşdan yuxarı isə 3,417 nəfərdir. 2018-ci ildə rayonda 792 nikah, 112 boşanma qeydə alınmışdır. 29 uşaq isə 1 yaşına çatmadan vəfat etmişdir. 545 ölən, 1,716 doğulan sakin ilə rayonun təbii artımı 1,171 nəfər olmuşdur.
Görkəmli şəxslər
General-mayor Polad Həşimov — Qəbələ şəhərinin mərkəzində yerləşən Şəhidlər Xiyabanının qarşısından keçən küçəyə Polad Həşimovun adı verilib. Küçənin başlanğıc nöqtəsi Həzi Aslanov küçəsi ilə kəsişmədən başlayaraq son nöqtəsi Arif Haqverdiyev küçəsi ilə kəsişməyədək davam edir.
İdman
Əsas məqalələr: Qəbələ FK və Qəbələ atıcılıq klubuQəbələ FK-nın stadionu.
Respublikamızın bütün bölgələrində olduğu kimi Qəbələ rayonunda da müasir idman quğuları və nəhəng idman obyektləri fəaliyyət göstərir. Qəbələ Olimpiya İdman Kompleksi, Qəbələ FK-nın stadionları, Cıdır Kompleksini, Atıcılıq Mərkəzini, həmçinin tikintisi davam etdirilən Tufandağ dağ-xizək kompleksi və Golf Resort idman və istirahət mərkəzini nümunə göstərmək olar. Bunlarla yanaşı Rayon İcra Hakimiyyəti tərəfindən hər il orta məktəblərin idman meydançaları və idman qurğuları əsaslı təmir edilir, istifadə müddətini başa vurmuş qurğular yeniləri ilə əvəz olunur. İldən-ilə rayonun kənd və qəsəbələrində məktəblərin idman zalları əsaslı təmir edilir və yeni zallar tikilir. Həmçinin idman sahəsində keçirilmiş çoxlu sayda tədbirlər idmançılarımız üçün əhəmiyyətli olmuş, onlar atletika, cüdo, futbol, voleybol, şahmat, sərbəst güləş, taekvondo, kikboksinq, karate, döyüş növləri üzrə respublika çempionları, beynəlxalq yarışların qalibi olmuşlar.Qəbələ FK-nın avtobusu.
Bununla yanaşı rayonda bir çox beynəlxalq və respublika səviyyəli yarışlar: Off-road avtomobil yarışı üzrə Beynəlxalq turnir, 17 ölkədən 20-yə yaxın komandanın iştirak etdiyi Ulu öndər Heydər Əliyevin xatirəsinə həsr edilmiş Beynəlxalq velosiped turniri, 15 yaşa qədər futbolçulardan ibarət komandalar arasında 6 Avropa klubunun qatıldığı Qəbələ Kuboku Futbol turniri, Olimpiya yol yürüşü adlı kütləvi-idman tədbiri, velosiped üzrə Azərbaycan çempionatı, oyun festivalı və s. keçirilmişdir. Rayonda idmanın maddi-texniki bazası möhkəmləndikcə sərbəst güləş, boks, taekvondo və başqa idman növləri üzrə Azərbaycan yığma komandaları təlim-məşq üçün Qəbələyə gəlirlər.Qəbələ Olimpiya İdman Kompleksi.
Həmçinin, rayonda 1995-ci ildən bəri Qəbələ rayon Gənclər və İdman idarəsi fəaliyyət göstərir. İdarə rayonda Dövlət Gənclər və Dövlət İdman siyasətini həyata keçirir.İdarənin nəzdində ictimai əsaslarla hazırda taekvondo, sərbəst güləş, cüdo, karate, kikboksinq, boks, armrestlinq, sayokan döyüş növü üzrə bölmələr fəaliyyət göstərir. Həmin bölmələr rayon mərkəzində və bir sıra yaşayış məntəqələrində fəaliyyət göstərir. İdarənin fəaliyyəti Gənclər və İdman Nazirliyi və rayon İcra Hakimiyyəti tərəfindən razılaşdırılmış iş planına uyğun olaraq gənclər siyasətinin həyata keçirilməsinə və idmanın inkişafına istiqamətlənmişdir.
Azərbaycanın peşəkar futbol klublarının iştirak etdiyi Premyer Liqada Qəbələ FK ilə təmsil olunur. Avrokubokun 2014–2015 mövsümündə Avropa Liqasının pley-off mərhələsində Yunanıstanın Panatinaykos klubunu iki oyunun nəticəsinə görə məğlub edərək Avropa Liqasının qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış Azərbaycanın nadir futbol klublarından biridir.
Həmçinin, rayonda Qəbələ atıcılıq klubu kimi bir çox həvəskar və beynəlxalq səviyyəli idman quruluşları fəaliyyət göstərir.
Təhsil
Rayonun peşə məktəblərindən biri olan Qəbələ Dövlət Peşə Təhsil Mərkəzi.
Rayonda, Təhsil Nazirliyinin bir qolu olan Qəbələ Rayon Təhsil Şöbəsi yer alır və rayonun bütün təhsil qurumlarının nəzarəti bu təşkilata tapşırılıb. Rayonda ümumilikdə 96 təhsil qurumu yer alır. Bunlara 23 bağça, 5 məktəbdənkənar tərbiyə müəssisəsi, 53 tam orta məktəb, 11 ümumi orta məktəb və 4 ibtidai məktəb aiddir. Rayonda hər il yerli olimpiyadalar keçirilir. Bundan əlavə, Rayon İcra Hakimiyyəti tərəfindən hər il mütəmadi olaraq təhsil ocaqları əsaslı təmir edilir, istifadə müddətini başa vurmuş avadanlıqlar yeniləri ilə əvəz olunur. İldən-ilə rayonun kənd və qəsəbələrində məktəblərin idman zalları əsaslı təmir edilir və yeni zallar tikilir.[78]
Qəbələ rayonunun turizm sektorunun təqdirəlayiq inkişafı nəticəsində, yeni ixtisaslı kadr əldə etmək üçün rayonda Qəbələ Turizm və Otelçilik üzrə Peşə Tədris Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, rayonda Qəbələ Peşə məktəbi də vardır. Rayonda 2 peşə məktəbi fəaliyyət göstərir.
Rayon məktəblərində ümumilikdə 22,356 nəfər təhsil alır ki, bunlardan 11,656-sı kişi, 10,700-ü qadındır. Əhalinin 98,5%-i oxuma-yazma bacarır. Bununla yanaşı rayonda 27 kitabxana, 36 klub, 3 muzey yer alır.
Maddi-mədəni irsi
Qəbələ rayonunun ən məşhur tarixi-mədəni abidəsi – eramızın I əsrinə aid yazılı mənbələrdə (Pliniy və b.) adı çəkilən qədim Qəbələ şəhəridir. 1800 ildən çox mövcud olmuş Qəbələ şəhəri 600 il ərzində Qafqaz Albaniyası dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Qədim şəhərin xarabalıqları rayon mərkəzindən 15 km məsafədə, Qaraçay və Covurlu çayının arasındakı ərazidə yerləşir.
Bundan başqa rayonda yüzlərlə digər tarix və mədəniyyət abidəsi var. Onlara misal olaraq Əmili kəndində IV–VIII əsrlərə aid alban məbədini, Bum kəndində XIX əsrə aid məscidi, Bayramkoxa kəndində IX–XIV əsrlərə aid Ustacan qalasını, Şəfili kəndində XVII əsrə aid məqbərəni, Həmzəli kəndində XVI əsrə aid Şıxbaba pirini, Komrad dağının zirvəsindəki Komrad pirini, Nic kəndində Hacı Qərib məscidini və XIX əsrdə yaşamış Bolu bəyin yaşayış evini göstərmək olar. Həzrə kəndində Şeyx Bədrəddin və Şeyx Mansur məqbərələri XV əsrə aid edilir.
Nic kəndinin yaxınlığında Yalovlu dağda eramızdan əvvəl III–I əsrlərdə insan məskənləri olmuşdur. Bu ərazidə dəmir bıçaqlar, xəncərlər, qılınclar, tuncdan hazırlanmış üzüklər, qızıl sırğalar, dəyirman daşları və başqa əşyalar aşkar edilmişdir. Azərbaycanın şimal ərazisində dağlıq və Aran rayonlarda həmin dövrə aid arxeoloci mədəniyyət elmdə Yaloylu mədəniyyəti adlanır.
Mətbəx
- Qəbələ aşı
- Qoz dolması
- Dovğa
- Ucqulaq (sini) paxlava
Yerli media
Sovet dövründə Qəbələdə Qalibiyyət qəzeti nəşr olunurdu.
“Gabalacity.net”
Bir qrup qəbələli gənc tərəfindən hazırlanan Gabalacity.net internet adresi Qəbələ rayonu barədə məlumatların ötürülməsi, rayonun turizm potensialının tanıdılması məqsədi daşıyır. www.gabalacity.net
“Qəbələ” qəzeti
Hazırda Qəbələ rayon İcra hakimiyyəti və redaksiya kollektivinin təsisçiliyi ilə nəşr olunan qəzet 1933-cü il oktyabr ayının 15-də 2 səhifəlik “Bolşevik mübarizi” adı ilə işıq üzü görmüşdür. Sonralar “Mübariz”, “Yeni həyat”, “Qalibiyyət”, “Qəbələ” adları ilə çap olunan qəzetin bu dövrlər ərzində 16 redaktorundan 3-ü – Baba Qəhrəmanov, Ramazan İsmayılov və Əziz Əzizov müəyyən fasilələrdən sonra ikinci dəfə qəzetin redaktoru olmuşlar. Qəzetdə uzun müddət şöbə müdiri işləmiş şair Tacəddin Şahdağlı da bir müddət qəzetə redaktorluq etmişdir.
İndi qəzetə əvvəllər redaksiyada şöbə müdiri və məsul katib vəzifələrində çalışmış Nadir Atakişiyev rəhbərlik edir.