Şuşa rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati–ərazi vahidi. 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Kiçik Qafqazda Qarabağ silsiləsi ərazisində yerləşir. Ərazisi 289 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 2016-cı il tarixinə görə 32,8 min nəfərdir. Şuşa rayonunun ərazisinə bir şəhər və 31 kənd daxildir. İnzibati mərkəzi Şuşa şəhəridir. 1992-ci ildən rayon erməni silahlı dəstələrinin işğalı altındadır. Şuşa şəhəri Qarabağ müharibəsinin gedişində hərbi əməliyyatlar zamanı qismən dağıdılmışdır. Şəhər İkinci Qarabağ müharibəsində, 8 noyabr 2020-ci il tarixdə düşməndən azad edilmişdir.
Coğrafi mövqeyi
Səthi dağlıqdır. Ən yüksək zirvəsi Böyük Kirs dağıdır (2725 m). Ərazisinin əksər hissəsi yayı quraqlıq keçən mülayim isti və qışı quraq keçən soyuq iqlim tiplərinə aiddir. Orta temperatur yanvarda −4 °C-dən −1 °C-yədək, iyulda 16–19 °C-dir. İllik yağıntı 700–800 mm-dir. Ərazisindən Qarqar çayı axır. Torpaqları qəhvəyi və qonur dağ-meşə, çimli dağ-çəmən tiplidir. Yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür. Alçaq dağlıq və dağətəyi sahələrdə qırılmış meşələrin yerində çəmənlər və kserofit kolluqlar var. Heyvanat aləminə ayı, canavar, tülkü, boz dovşan, cüyür, kəklik, göyərçin və s. aiddirlər.
Relyefi
Səthi dağlıqdır (Qarabağ silsiləsi). Rayonun şərq hissəsi Keçəldağ aşırımı ilə hüdudlanır.
Geoloji quruluşu
Yura və Tabaşir çöküntüləri.
Çayları və su hövzələri
Mineral sular (Turşsu), bulaqlarla (isa bulağı) zəngindir. Əsas çayları Qarqar- çayın qolları olan Zarıslı, Xəlfəli çaylarıdır.
Landşaftları və bioloji müxtəlifliyi
Meşələrdə şərq fıstığı , ibcriya palıdı və qafqaz vələsi üstünlük təşkil edir. Çirişli dağının aşağı hissəsində dəniz səviyyəsindən 1160–1210 m yüksəklikdə yamacın şimal baxarında meşəlikdə bir-birindən təxminən 100 m-ə qədər aralı məsafədə 30-a yaxın şabalıd ağacları bitir. Burada şabalıd ağacları palıd — vələs meşəliyinin tərkibinə daxil olur. Meşə altında müxtəlif kol cinsləri — fındıq , murdarça , alça , göyəm , gərməşov, yemişan , əzgil , itburnu və s. bitir. Meşələrdə həmçinin vələs, ağcaqayın , gilas , göyrüş və palıd növləri yayılmışdır.Şuşa rayonu fauna və fıorası
Fauna
Ərazi zəngin faunaya malikdir. Burada məməlilərdən canavar , qonur ayı, avropa cüyürü, porsuq, qaban , çölpişiyi , vaşaq , çaqqal , adi tülkü, adi kirpi, tirəndaz və s. canlılar yaşayır. Quşlardan turac , boz kəklik , bozqır qartalı , bozqırmuymulu qızılquş , lcşcil ağqartal , ağbaş korkəs, arıquşaoxşar bığlıca.
Geoloji təbiət abidələri
Daşaltı kəndində karst mağaraları. Şuşada Şahnəzər mağarası. Şuşa şəhəri yaxınlığında Daşaltı kanyonu.
Şuşa Şahnəzər mağarasının uzunluğu 125 m, eni 20 m, hündürlüyü 10 in-dir. Mağaradan Paleolitə aid ikikobud daş çapacaq, Mezolitə aid mikroiit bıçaqlar, m.ə. V — IV minilliyə aid Eneolit gil qablar, Tunc, Dəmir Dövrləri və orta əsrlərə aid saxsı məmulat qalıqları, müsəlman qəbri tapılmışdır.
Tarixi-mədəni abidələri
Daşaltı kəndində müdafiə qalası, İbrahimxəlil xanın tikdirdiyi sığınacaq evi (XVIII əsr), tövlə, hamam qalıqları. Şuşada Gövhər-ağa məscidi (1884), Aşağı Gövhör-ağa məscidi (1875).
Əhalisi
Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)
AzStat-ın 1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən rayonun (de-yuri olaraq) 31.499 nəfər əhalisi var.
| Etnik qrup | 1939-cu il | 1959-cu il | 1970-ci il | 1979-cu il | 1989-cu il | 1999-cu il | 2009-cu il | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | |
| azərbaycanlı | 6 306 | 58.29% | 6 564 | 61.77% | 9 890 | 72.38% | 12 955 | 80.87% | 18 679 | 91.68% | 23 135 | 95.05% | 27 364 | 95.81% |
| erməni | 4 177 | 38.61% | 3 794 | 35.70% | 3 577 | 26.18% | 2 881 | 17.98% | 1 430 | 7.02% | 1 140 | 4.68% | 1 140 | 3.99% |
| türk | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | 41 | 0.14% |
| ləzgi | 17 | 0.16% | … | … | … | … | … | … | … | … | 1 | 0.01% | 4 | 0.01% |
| rus | 256 | 2.37% | 198 | 1.86% | 142 | 1.04% | 114 | 0.71% | … | … | 16 | 0.07% | 4 | 0.01% |
| kürd | 4 | 0.04% | … | … | … | … | … | … | … | … | 33 | 0.14% | 3 | 0.01% |
| tatar | 4 | 0.04% | … | … | … | … | … | … | … | … | 5 | 0.02% | 2 | 0.01% |
| ukraynalı | 20 | 0.18% | … | … | 7 | 0.05% | 11 | 0.07% | … | … | 9 | 0.04% | … | … |
| digər | 35 | 0.32% | 70 | 0.66% | 48 | 0.35% | 58 | 0.36% | 265 | 1.30% | 1 | 0.01% | 2 | 0.01% |
| cəmi | 10 819 | 100% | 10 626 | 100% | 13 664 | 100% | 16 019 | 100% | 20 374 | 100% | 24 340 | 100% | 28 560 | 100% |
Şuşada doğulanlar
Bax: Şuşada doğulanlar
Rayon komitə sədrləri və icra başçıları
- Mikayıl Gözəlov
- Nizami Bəhmənov
Tarixi abidələri
- Hacı Yusifli məscidi (XVIII)
- “Çöl Qala” məscidi (XVIII əsr)
- Xoca Mərcanlı məscidi (XVIII əsr)
- Quyuqluq məscidi (XVIII əsr)
- Səyidli məscidi (XVIII əsr)
- Məscid (XVIII əsr)
- Mərdinli məscidi (XIX əsr)
- Aşağı Gövhər Ağa məscidi (1874–1875)
- Culfalar məscidi (XIX əsr)
- Yuxarı Gövhər Ağa məscidi (XIX əsr)
- Mamay məscidi (XIX əsr)
- Köçərli məscidi (XIX əsr)
- Malıbəyli məscidi
- Alban kilsəsi
- Qaybalı məscidi
- Şirlan məscidi
Tarixi memarlıq abidələri
- Qala divarı (uzunluğu 8 kilometr)
- Qala divarı üzərində tikilmiş bürclər (17 ədəd)
- Qədim üslubda salınmış 17 məhəllə
- Molla Pənah Vaqifin poeziya evi
- Xan qızı Xurşudbanu Natəvanın sarayı
- Mir Möhsün Nəvvabın mülkü
- Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyi
- Bülbülün ev-muzeyi
- Xalça muzeyi
- Tarix-diyarşünaslıq muzeyi
- Qarabağ dövlət tarixi muzeyi
- Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi
- Turşsu qalereyası
- 4 karvansara
- Şahlıq körpüsü
- Rəsm qalereyası
- Gəncə qapısı
- Şor bulaq
- Nəcəfqulu ağanın mülkü
- Azərbaycanda ilk realnı məktəbin binası
- Xan qızı Natəvanın bulaq kompleksi
- Ağa-Əbdürrəhim ağanın evi
- Zarıslıda Korun karvansarası
- Təzə məhəllədə körpü
- İbrahim xanın mülkü
- Sadıqcanın qəsri
- Uluq bəyin evi
- Ağaböyük xanımın bürcü
- Malıbəylidə “Qızlar məktəbi”
- Xan qızı Natəvanın tikdirdiyi “Qaradam”
- Ağabəyim ağanın qəsri
- Qasım bəy Zakirin yaşadığı ev
- Qasım bəy Zakirin qəbirüstü abidəsi
- Küllü miqdarda gümüş və mis qablar
- Bəhmən Mirzə Qacarın saray kompleksi
- Bəhmən Mirzə Qacarın hərəmxanası
- Bəhmən Mirzə Qacarın tikdirdiyi “Bab” hamamı
- Qacarların məqbərə kompleksi
- Leyli qayası
- Məmməd Həsən ağanın imarəti
- Qarabağ xanlığının divan kompleksi
- Hacı Şükürün imarəti
- Qədimovların mülkü
- İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi
- Qarabağ xanının vəziri Mirzə Camal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi
- Qarabağ qazisinin mülkü
- Daş kitabələr
- Ovdan bulağı
- Xurşudbanu Natəvanın tikdirdiyi həbsxana binası
- Bayat qalası (1748-ci il)
- Şahbulaq qalası
- “Pənahabad” Şuşa qalası (1750–1757-ci illər)
- İkimərtəbəli karvansara (1888–1889-cu illər)
- “Dəlik-daş” pilləkən kompleksi
- Səməd bəy Mehmandarovun Şuşadakı mülkü